Səməd Vurğun xatirələrdə. Коллектив авторов
şah mövzu isə, qeyd etdiyimiz kimi, azərbaycançılıqdır: ”Şübhəsiz, Vurğun üçün ən böyük tribuna, kosmik orbitdən də uca xitabət kürsüsü poeziya idi. Məhz, bu tribunadan şair bütün planeti görür və bütün planetdən görünürdü. Lakin daha mənalı olan odur ki, dünya və planet auditoriyasına da o, həmişə “Azərbaycan” monoloqu ilə müraciət edirdi. Vətəndaş və vətənpərvər şair üçün Ana Vətənin adından uca poetik xitab yox idi. Bir sözlə, bütün dünya bu poeziyada öz əksini tapırdı. Lakin dünyanın da mərkəzi bu poeziyada Azərbaycan idi!”(Y.Qarayev).
S.Vurğun Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının təsisçilərindən və ilk akademiklərindən biri, eləcə də Akademiyanın vitse-prezidenti olmuş, Respublikada humanitar elmlərin inkişafında əvəzsiz xidmətlər göstərmiş, üçcildlik “Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi” və “Azərbaycan tarixi” birbaşa onun təşəbbüsü və tövsiyələri əsasında yazılmışdır. O, şeirlərinin birində (“Lənkəran şeirləri”) söylədiyi: “Tarixçilər qoy utansın!// Yazılmamış tariximiz//Tarixsizmi yarandıq biz? – kimi qınaqları və ittihamlarını bir çox çıxışlarında da tarixçilərə, eləcə də filoloq və filosoflara ünvanlamış, onları Azərbaycan mədəniyyəti və ədəbiyyatının, dili və fəlsəfəsinin tarixini yazmağa, bütövlükdə humanitar elmlərin inkişafına təşviq etmişdir.
Əfsanəvi Vurğun obrazını sonra heç bir sənətkar əvəzləyə bilməmişdir. Bunu ondan sonra ədəbiyyata gələn gənc şairlərin, demək olar ki, hamısı, o sıradan M.Araz da qədrşünaslıqla etiraf etmişdir: “Bizlər şeirə Səməd Vurğunun şöhrətinə gəldik, amma heç birimiz Vurğun ola bilmədik”(M.Araz).
Gənc şairlər, təkcə sənətdə yox, həyatda da ona oxşamağa çalışmışlar: ”Hamı Səməd Vurğun olmaq istəyirdi. Bunu müəllimlərimiz də görürdülər. Hətta, bir dəfə Əli Sultanlı zarafatla dedi ki, “Hamınız Səməd ola bilərsiniz, amma, Vurğun ola bilməzsiniz”.
Bəli, Səməd Vurğun artıq əlçatmazlığın zirvəsinə çevrilmişdi. Amma, özü demişkən, şair olmaq böyük dərd idi”(İ.Şıxlı).
Doğrudan da, Səməd Vurğunun qəribə taleyi olmuşdur: bir tərəfdən yaradıcılığı yüksək dəyərləndirilmiş, əsərləri dövrünün ən ali mükafatlarına layiq görülmüş, digər tərəfdən isə, təkcə 1930-cu illərdə yox, mütəmadi – 1940-1950-ci illərdə də (hətta, ölümündən sonra da) hücumlara, təqib və təzyiqlərə məruz qalmış, “yıxılana (köhnə quruluşa – A.S.) qarşı həsrət çəkməkdə, əski kəndi təsvir edərkən ondan qolçomaq ləzzəti almaqda, sovet quruluşuna qarşı çıxmaqda, kommunist partiyasının rəhbərlik rolunu danmaqda, sosialist həyat tərzini təhrif etməkdə, millətçilikdə, xalq düşməni elan edilmiş yazıçı və şairləri (xüsusilə, H.Cavidi və M.Müşfiqi) “qanadının altına almaqda” günahlandırılmış və cəzalandırılmışdır – 1937-ci ildə Yazıçılar İttifaqının katibliyindən, 1944-cü ildə isə Yİ-nin sədrliyindən uzaqlaşdırılmış, 1937-ci və 1952-ci illərdə, az müddətə də olsa, iki dəfə həbs olunmuşdur (Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, bu təzyiq və təqiblər şairi ikili ömür yaşamağa da məcbur etmişdir: bir tərəfdən şair yaşadığı dövrü, quruluşu tərənnüm edib, özünü “xoşbəxt elinin, yurdunun öz Vurğunu” adlandırmış, digər tərəfdən isə “nə dövrana etibarının, nə də insana gümanının olmadığını” dilə gətirmişdir)…
Qəribəsi odur ki, ustad şairə qarşı ittihamlar indi də davam etməkdədir. Fərq, şairin sağlığındakı və indiki ittihamların yerini dəyişməsindədir: sağlığındakıların əksinə olaraq indi o, “sovet quruluşunu və kommunist partiyasını mədh etməkdə, kosmopolitlikdə, bəzi milli sənətkarlara qarşı çıxmaqda” və s. qınanır. Siyasi rejimin tələbi ilə yazdığı əsərlər və etdiyi çıxışlar kontekstdən qoparılaraq, şəxsi münasibətlər çərçivəsinə soxulur, qeyri-obyektiv – birtərəfli, qərəzli təqdim edilir. Şairi repressiyadan sağ çıxmaqda “günahlandıranlar” da var.
Doğrudur, şairin əsərlərinə, xüsusilə özünün çap etdirə bilmədiyi, son zamanlar üzə çıxarılmış əsərlərinə və b. faktoloji materiallara istinadən bu ittihamlar təkzib edilir. Bununla yanaşı, haqqındakı xatirələr də, şairin əsərlərində və faktoloji materiallarda deyilənləri tamamlayır və eyni zamanda qərəzli ittihamlara aydınlıq gətirməyə, gerçəkləri ortaya qoymağa yardımçı olur: yersiz ittihamların əksinə olaraq şairin özünün daim təzyiq və təqiblərlə üzləşdiyini, millətçilikdə, azərbaycançılıqda ittiham edildiyini, xalq düşməni adlandırılan şairləri mümkün məqama qədər müdafiəyə qalxdığını, həbslərindən sonra da H.Cavidin, A.M.Şərifzadənin, M.Müşfiqin azad olunmasını M.C.Bağırovdan xahiş etdiyini, müqabilində, diktatorun özünün də kitaba daxil etdiyimiz izahatında etiraf etdiyi kimi, Vurğunu cəzalandırdığını, faciəli ömür yaşadığını, şəxsiyyətə pərəstişin acı nəticələri ilə, demək olar ki, ömrünün sonlarına kimi üzləşdiyini – şəxsiyyətə pərəstişin ən uzun sürən mənəvi qurbanı olduğunu təsdiq edir.
Kitaba topladığımız xatirələr ustad şair və böyük şəxsiyyətin həm şöhrəti, həm də “şöhrətinin gözlərində quru səsə döndərilməsi”nin(“Şöhrətim quru bir səsdir, a “dostlar”), həm yaşadığı dövrü tərifləməsinin həm də ondan narazı qalmasının səbəblərinə, həyat və yaradıcılığının bir çox qaranlıq tərəflərinə aydınlıq gətirir, yanlışlıqları aradan qaldırmağa, bir çox əsərlərinin yazılma və çap tarixlərini dəqiqləşdirməyə, hətta naməlum əsərləri haqqında bilgi almağa imkan verir.
Bir sözlə, S.Vurğunun gerçək obrazı, əsərləri ilə yanaşı, həm də bu acılı-şirinli xatirələrdədir: xatirələrdə o, bəlkə də, “orijinalına – əslinə” daha yaxın görünür.
Doğrudur, S.Vurğun, barəsində ən çox xatirə yazılan sənətkarımızdır və onların bir çoxu mətbuatda, ayrıca kitablarda da çap edilmişdir. Lakin, bu kitablar 30-35 il əvvəl nəşr edildiyindən nadir nüsxələrə çevrilmiş və əldə onların elektron variantları da yoxdur. Bu ehtiyacı nəzərə alıb biz şair haqqında xatirələri toplayıb, yenidən nəşrə hazırlamışıq.
Xatirələri, əsasən, S.Vurğun haqqındakı “Qalacaqdır dünyada…” (1973) və “Mən ellər oğluyam”(1984) adlı xatirə kitablarından, müxtəlif mətbu orqanlardan və məcmuələrdən, eləcə də şairin ev-muzeyinin arxivindən, o sıradan muzeydə keçirilən tədbirlərin səs yazılarından götürmüşük. Xatirələrin bir neçəsi isə tərtibçinin xahişi ilə məxsusi bu kitab üçün yazılmışdır.
İndiyə qədər çap edilmiş xatirələri, imkanımız daxilində əsilləri ilə müqayisə etmiş və maraqlı faktlarla qarşılaşmışıq: məsələn, M. Rahimin S.Vurğun haqqındakı xatirəsinin çap variantı ilə (“Qalacaqdır dünyada…”, 1973) əslini tutuşdurarkən orijinalda olan bəzi abzasların – xüsusilə, ustad şairin özünə qəsd etmək istəməsi ilə bağlı yerlərin kitabda ixtisar edildiyini gördük. İxtisarın səbəbi məlumdur: sovetlər vaxtında “ağ günlər şairi” kimi təbliğ edilən S.Vurğunun intihar dərəcəsinə çatdırılması, təbii ki, dövrün ideoloji prinsiplərinə zidd idi və bu səbəbdən də həmin parçalar ixtisar edilmişdir.
Yaxud, akademik M.C.Cəfərovun S.Vurğun haqqındakı xatirəsinin çap versiyası ilə(M.C.Cəfərov.