Səməd Vurğun xatirələrdə. Коллектив авторов
iki parçasını da həmişə təkrar edərdi:
“Ölərsəm, görmədən millətdə ümid etdiyim feyzi,
Yazılsın səngi-qəbrimdə Vətən məhzun, mən məhzun!”.
Yaxud: “Külabi-zülmə qaldı gəzdiyin nazəndə səhralar,
Oyan, ey şiri-jəyan, oyan, bu xabi-qəflətdən!”.
Əbdülhəq Hamidin “Məqbər” əsərini də sevə-sevə oxuyardı. Səməd Vurğun Vaqifi, Vidadini və Sabiri daha dərin məhəbbətlə sevər və onların əsərlərini əzbərlərdi. Təsadüfi deyil ki, Səməd Vurğunun sonrakı yaradıcılığı Vaqif şeirindən qida almışdır…
1924-cü il iyun ayının 1-də Qazax Müəllimlər seminariyasını bitirdik…
Səməd 1924-1925-ci tədris ilində Şıxlı məktəbində çalışmışdır. O, müəllim Şərif Cavadzadə (Şikəstə) ilə dostlaşmışdı və onun evində qalırdı…1925-ci ilin sentyabr ayında Səməd Köçəsgər kənd məktəbinə müdir təyin edildi…
Səməd Vurğun Köçəsgər kəndində 1926-cı ilin yanvarına kimi işləyə bildi. Müəllimlərin qış konfransında Səməd Vurğun tənqidi çıxış edərək – süpürgə almağa pul yoxdur, – dedikdə, Qazax Qəza İcraiyyə komitəsinin sədri Abdal Usubov onu susdurmaq üçün – pul yoxdur, papağınla süpür! – deyə qabarmışdı. Buna cavab olaraq Səməd Vurğun əsəbi və acı şəkildə – əgər, papaqla məktəb süpürmək yaxşıdırsa, onda, gəl sən özün qiymətli papağınla süpür, – demişdi. Bu hadisədən sonra onu təqib etməyə başladılar. Vəziyyətin ciddiləşdiyini görən Səməd qaçıb Bakıya gəldi və mənə məktub yazdı ki, Qubernat bağında (Filarmoniya yerləşdiyi bağ) skamyalarda yatıram. Təcili surətdə Qubadan (orada Qəza Maarif şöbəsi müdiri vəzifəsində işləyirdim) Bakıya gəldim və onu qohumumuz Mədinə xanım Qiyasbəylinin (Vəkilovanın) evində tapdım. Səmədin xarici görünüşü çox pərişandı. Məcnunanə bir görkəmi vardı.
O zaman Xalq Maarif Komissarı olan Mustafa Quliyevdən və Baş İctimai Tərbiyə İdarəsi rəisi Əli Hüseynovdan (Mehdi Hüseynin atası) icazə alaraq Səmədi Qubaya öz yanıma apardım. Bundan sonra Səməd Vurğunun həyatının Quba dövrü başlandı… Səməd Vurğun Qubada 1927-ci ilin sentyabrına kimi müəllimlik etdi. Sonra Gəncəyə dəyişdirildi…
1926-cı ilin yayında mən Şuşa Müəllimlər kursunun müdiri olan zaman Səməd Vurğun yanıma gəldi. O, Şuşanın xəyal uçuran xarabalıqlarına, gözəl mənzərələrə, Cıdır düzünə, qaya başına, meşələrə, İsa bulağına baxa-baxa xəyala dalardı. Səməd Vurğun Cıdır düzündə Vaqifin qəbrini taparaq, saatlarla onun ətrafında gəzişər və nə isə düşünərdi. O,Vaqifə həsr etdiyi ilk şeirini Şuşada yazdı, həmin şeiri o günlərdə Şuşada olan Bülbül bir müsamirədə oxudu, dinləyicilər alqışladılar, şeirin müəllifini ondan soruşdular. Bülbül isə “müəllifin adını deməyəcəyəm, maraqlanan tapar” dedi. Onsuz da bilənlər çoxdu. Səməd Vurğun məclisdə idi, onu səhnəyə çıxardılar və bu balaca, kasıb geyimli oğlanı gurultulu surətdə alqışladılar.
Təəssüf ki, həmin şeirin əsli məndə yoxdur. Bəlkə, Bülbülün arxivində tapıla. O şeirdən mənim hafizəmdə qalan yalnız aşağıdakı misralardır:
Olma, şairciyim, olma pərişan,
Pozulsa məzarın mazidən nişan,
Zəhmətkeş əlilə gələr bir zaman,
Pəmbə güllər açar məzarın sənin.
Bu dağlardan əsən sərin küləklər,
Yanıq məzarına lalələr səpər…
O günlərdə indiki Xalq yazıçısı Əli Qara oğlu Vəliyev də həmin kursda oxuyurdu. Səməd Vurğun “Şuşa” və “Zeynal” şeirlərini də orada yazdı…
1926-cı ildə Səməd Vurğunun Qubada yazdıqlarından ancaq “Göy göl” şeiri “Gənc işçi” qəzetində dərc edildi. Bu şeiri o zaman qəzetin redaktoru olan, proletar şeirinin pioneri Süleyman Rüstəmə redaksiyada (Kommunist küçəsindəki 7 mərtəbəli binada yerləşirdi) mən verdim. Şeir Əhməd Cavadın “Göy göl”ünə cavab olaraq yazılmışdı.
Müasirləri yaxşı xatırlayırlar ki, Səməd Vurğun son dərəcədə səmimi adamdı. Bir dəfə şöhrətli şair olduğu vaxt, söhbət zamanı mənə dedi: “A Qara! O vaxtlar mən Əhməd Cavada cavab olaraq komsomolçuluğa salıb, sənin təhrikinlə “Göygöl”ü yazdım. “Qanlı Göygöl yaratdın füqərayə” misrasını da sən oraya yamadın. Amma, öz aramızdır ha, Əhməd Cavadın “Göy göl”ü mənimkindən çox-çox üstün əsərdir; o, əsil poeziyadır. Bir fikir ver:
Yorğanı buluddan, yastığı yosun,
Kəsin eyşi-nuşu, gələnlər, susun,
Bir yorğun pəri var, qoyun uyusun,
Uyusun dağların maralı Göygöl…
Səməd Vurğun 1929-cu ilin iyun ayına qədər Gəncədə “Şah Abbas” məscidi yanındakı məktəbdə və partiya məktəbində müəllimlik etdi…O, şeirlərini “Qızıl Gəncə” jurnalında çap etdirməyə və Mir Cəlal, Əhməd Cəmil, Həmid Araslı, Cahanbaxş kimi gənc yazıçılarla birlikdə, yeni ədəbi mühitdə, Proletar Yazıçıları Cəmiyyətinin Gəncə şöbəsində yüksəlməyə başladı…
Səməd Vurğun Gəncədə çalışdığı illərdə də özünəməxsus qəribəliklərdən uzaqlaşa bilmirdi. 1928-ci ilin yayında mən Bakıdan Hacıkəndə tələbə hərbi düşərgəsinə gedəndə Səməd Vurğuna 148 manata şabalıdı rəngdə bir kostyum alıb aparmışdım. Kostyumu ona geyindirib (çünki, xarici görünüşü çox pəjmürdə və səliqəsiz idi), Hacıkəndə getdim. İki həftədən sonra, cümə günü mən evə (Xanqızı Vəkilovanın evinə) gələrkən kostyumu Səmədin əynində görmədim. Mən sualedici nəzərlərlə mat-mat baxırdım. Bu vaxt bacım – bilirsən, qardaşın bizim başımıza nə gətirdi? Çörək pulu tapmırıq, amma, o, pencəyi çıxarıb “Avara bağı”nda bir dilənçiyə geydirib, qonum-qonşu bizə gülür.
Mən heç bir söz demədim. Nə deyəydim ki?! Səməd bir iş gördüsə, demək qurtardı, hər şey bitdi, ona toxunmaq və ya danlamaq əbəs idi, üsyan qaldırardı. Özü də Səməd belə hərəkətlərindən mənəvi zövq alırdı…
Yeni döyüş meydanı axtaran Səməd Vurğunu Moskva özünə çəkirdi. O, 1929-cu ilin iyununda Bakıya gəldi. O zaman biz, Proletar küçəsində 80 nömrəli binada (indiki Vidadi 84) balaca gün düşməyən bir otaqda yaşayırdıq. Mən tələbə olduğuma görə, ayda 25 manat təqaüd alırdım. Bundan başqa Balaxanıdakı (“Yunıy Qornyak” – “Gənc mədənçi”) fabrik-zavod şagirdliyi (FZU) məktəbində də müəllimlik edir, bir qədər də oradan alırdım. Bir təhər dolanırdıq…
Səməd Vurğun yenə də, adəti üzrə, pulsuz gəlmişdi. Üstəlik Osman Sarıvəlli də gəldi çıxdı. O da pulsuz.
Hər iki dost, təxminən ay yarım mənim yanımda qaldı. Səməd Vurğun o zamanın görkəmli ədəbiyyatçısı və sənətşünası, marksist estetikanın atəşin müdafiəçisi Mustafa Quliyevlə tanış oldu və ondan bir sıra məsləhətlər aldı.
1929-cu ilin iyul ayının ortalarında Səməd üçün bir qədər yol xərci düzəldə bildim. Osmanın qardaşı çoban Qurban da qoyun-quzusunu satıb pul göndərmişdi.