Səməd Vurğun xatirələrdə. Коллектив авторов
polemika zamanı, dostlar bir-birindən inciyir, küsür və tez də barışırdılar. Onları aralarındakı səmimiyyət, ideya birliyi yenidən bir cərgəyə düzür və ədəbi döyüşlərin aparıcı və hərəkətverici qüvvəsinə çevirirdi…
Səməd Vurğun Hüseyn Cavidi çox sevirdi, onun poeziyasını, həqiqi şair təbiətini və şeir rübabını yüksək qiymətləndirirdi. Səməd həmişə Hüseyn Cavidin:
Hər qulun cahanda bir pənahı var,
Hər əhli-halın bir qibləgahı var.
Hər kəsin bir eşqi, bir allahı var,
Mənim tanrım gözəllikdir, sevgidir –
misralarını böyük vəcdlə təkrar edərdi. Səməd gözəllik və məhəbbət haqqında bu qədər ülvi, şairanə və romantik nəğmədən, sanki, mənəvi qida alırdı…
Səməd Vurğun Hüseyn Cavid haqqında şəxsi söhbətlər zamanında, həmişə yüksək fikirlər söylərdi. Bir epizodu indi də yaxşı xatırlayıram.
1936-cı ilin yaz ayları idi. Səməd Vurğun Lenin ordeni alması və oğlu Yusifin anadan olması münasibətilə evində bir qonaqlıq düzəltmişdi (Lermontov küçəsindəki mənzilində). Orada köhnə inqilabçılardan Həmid Sultanov, İsrafil İbrahimov, Abbas Sultanov, şair və yazıçılardan A.Şaiq, H.Cavid, B.A.Talıblı, T.Şahbazi(Simurq), H.Mehdi, Ə.Cavad, M.Müşfiq, S.Şamilov, S.Hüseyn, M.K.Ələkbərli, O.Sarıvəlli, H.Əlizadə və başqaları iştirak edirdilər. Məclisdə Səməd “Cavid Əfəndi bizim iftixarımızdır”, deyə onun sağlığına olduqca səmimi sözlər söylədi. O, Hüseyn Cavidin sonrakı taleyinə də ürəkdən acıyırdı…
Məlum olduğu kimi, Səməd Vurğunun ilk dram əsəri “Vaqif”dir. Bu əsər, 1937-ci ilin axırlarında heyrətamiz bir sürətlə, 3-4 həftə ərzində yazıldı. Belə böyük bir əsərin az müddətdə yazılması ona görə mümkün oldu ki, Səməd Vurğun illər uzunu Vaqifin həyatı və yaradıcılığı üzərində düşünmüşdü. O, yazacağı əsərin mövzusunu, süjet xəttini xəyalında çoxdan işləyib hazırlamışdı. Səmədin dodaqları daim-oturanda da, gəzəndə də, məclislərdə də, hətta çörək yeyəndə də tərpənirdi. O, şəxsi söhbətlər zamanı da bəzən özünü dinləyirmiş kimi göstərir, sadəcə müsahibinin üzünə baxır, fikrən, xəyalən başqa yerdə, öz aləmində olurdu. Ona görə də birdən, yuxudan oyanırmış kimi “hə” dedikdə müsahibi təəccüb içində qalırdı. Səməd Vurğun “Vaqif” dramının bütöv bir şəklini aşıq havası üstündə əzbərində bişirirdi və ona görə də bir oturuma (səhərə qədər) böyük bir səhnə yazılırdı. Bəli, Vaqifin taleyi üzərində dramaturq uzun müddət düşünmüşdür. O, XVIII əsr Azərbaycan tarixinə, xüsusən Qarabağ xanlığına dair ədəbiyyatı böyük maraqla oxuyurdu. Səməd Vurğunun “Qarabağnamə”ni tapdırıb ona göndərməyi Heydər Hüseynovdan xahiş etdiyi və 1936-cı ildə Vaqifin dövrünə, həyatına, bütünlükdə Qarabağ xanlığı tarixinə dair Yusif Vəzirlə saatlarla söhbəti yaxşı yadımdadır. Oxuyurdu, öyrənirdi, Səməd Vurğun əvvəlcə “Şairin ölümü” şeirini yazmışdı, hətta pyesin özünü də ilk variantda “Şairin ölümü” adlandırmışdı.
Səməd Vurğun sonralar, “Vaqif” pyesinin müzakirəsi zamanı məsələnin bu cəhətindən bəhs edərkən deyirdi: “Azərbaycan poeziyasının bu böyük siması, xalqımızın doğma oğlu Vaqifin taleyi məni uzun müddət düşündürmüşdür. Bu temada bir poema yazdım. Lakin o məni təmin etmədi və düşündüyümdən zəif çıxdı. Bu zaman mən bu temada dram yazmağı qərara aldım ki, indi oynanılan bu əsər də onun nəticəsidir”.
“Vaqif” dramının yazıldığı dövrə aid bəzi mülahizələrimi də bildirmək istəyirəm.
“Vaqif” pyesi yazılan ili Səməd Vurğun Xaqani küçəsindəki 19 nömrəli binada yaşayırdı. Onun dörd otaqdan ibarət mənzili vardı. Elə bu münasibətlə də yazmışdı:
Atam öldü torpaq damda,
Özümsə dörd otaqdayam!
Bu, Səməd Vurğunun Xavər xanım Mirzəbəyova ilə evlənməsinin dördüncü ili idi. İlk övladı Yusifin üç yaşı vardı. Gənc və xoşbəxt bir ailə qurmuşdu. Onda artıq şan-şöhrətli şair idi, ilham dəryası aşıb-daşırdı. Səməd gecə-gündüz “Vaqif”i yazırdı. Yorulduğu zaman saz çalırdı, oxuyurdu. Bəzən də məni çağırıb keçmişlərdən və uşaqlıq, gənclik günlərimizdən söhbət açardı. O günlər, o illər əsəbi və həyəcanlı günlər, illər idi…
Azərbaycan xalqının namuslu oğulları – inqilabçılar, dövlət xadimləri, ədib və şairlər ağır həyat imtahanından keçirdilər… Nümayişlərdə, bayram təntənələrində, iclaslarda bəzi “şeytan balaları” Azərbaycan xalqının vicdan səsi olan yazıçıları, həm də kommunist və komsomolçu yazıçıları siyasi şübhə altına almağa çalışırdılar. Belə halları xatırlayarkən Səməd Vurğunun qaşları çatılar və dərin düşüncəyə dalardı.
Səməd Vurğunun yüksələn sənət qüdrəti, nüfuzu və ona qarşı olan xalq məhəbbətinə qısqanan “şeytan balaları” şairi yalançı millətçilik böhtanları ilə ləkələmək və cərgədən çıxarmaq istəyirdilər. Mənəvi iztirab keçirən Səməd Vurğun əyilmək bilməyən iradə və xariqüladə bir cürətlə, məntiqi və təsirli danışıqları ilə əleyhdarlarının planlarını pozurdu. Bir dəfə onu hansı idarəyəsə çağırmışdılar. Deyəsən, 1937-ci- ilin payızı idi. Biz vəziyyəti götür-qoy etdikdən sonra indiki Nizami muzeyinin qarşısında ayrıldıq. Ayrılarkən Səməd məndən soruşdu. “A Qara, papiros pulum yoxdur, səndə pul varmı?”. Mən əlimi cibimə saldım və axırıncı üç manatı ona uzatdım. Səməd pula baxaraq:
– Ayə, bu pul elə bil atamın üçlüyüdür, onun da cibində üç manatdan artıq pulu olmazdı, bu üçlük mənə düşəcəkdir, darıxma – dedi. Səməd Vurğun bir növ fatalizmə uydu, o üç manatlığa (guya atamızın üçlüyü kimi) özünün tilsimi kimi etiqad bağladı. İnsan dara düşdüyü zaman bəzən belə də olur.
Mən yatmayıb səhərə qədər Səmədi gözlədim. Nəhayət, səhər çay vaxtı Səməd gəlib çıxdı, işin gedişini müfəssəl surətdə danışdı və əlavə etdi ki, “onlar” mənim “Azərbaycan” şeirimdən bərk yapışıblar. Başa düşə bilmirlər ki, bu şeir mənim həyatımın və bütün yaradıcılığımın mənasıdır, rəmzidir. Yadında saxla! Mən kommunistəm, ona görə də mən özümü ən böyük internasionalist hesab edirəm. Mən bütün insanlara, bütün xalqlara və millətlərə səadət arzulayıram və bu yolda çalışıram.
Lakin bununla bərabər, məndən ötrü ən müqəddəs torpaq Azərbaycandır, ən doğma xalq isə Azərbaycan xalqıdır, onun dili və şeiri mənim vicdan səsimdir, o mənim doğma anamdır. Əgər buna görə məni millətçi etmək istəyirlərsə qoy etsinlər. Bir gün gələr, tarix həqiqəti açar!
Sonralar Səmədi heç bir yerə sorğu-suala çağırmadılar. Lakin qələm dostlarının taleyi onu narahat edirdi. Səməd Vurğun ziddiyyətli düşüncələr içində hər gün, hər gecə qocalırdı. Məhz belə bir zamanda, od kimi yandıran iztirablar, daxili ürək çırpıntıları və tərəddüdlər içində o, “Vaqif”i yazdı. Səməd Vurğun öz taleyinə əvvəlcədən acıyaraq Vidadinin dili ilə deyirdi:
Şairdir, qəlbi