Nowa Historia Meksyku. Erik Velasquez Garcia
pucułowate dzieci wydrążone gliniane figurki, pokryte białą angobą, starannie polerowane i zdobione cynobrem. Zachowały się również naczynia z wyobrażeniami zoomorficznymi i wielka liczba pojemników ze zdobieniami o tematyce religijnej. Należy zaznaczyć, że na naczyniach z Las Bocas pojawia się najbogatsza ikonografia sztuki olmeckiej na glinie.
Najważniejszym ośrodkiem tego okresu w dolinie Morelos jest Chalcatzingo, którego usytuowanie jest zgodne z osią północ–południe, podobnie jak w La Venta. W północnej części tego stanowiska znajdują się rzeźby i reliefy naskalne w stylu olmeckim, z których słynie to miejsce. Większość z nich jest wyciosana w skalistych zboczach, które stanowią część góry z naturalną kopułą. Ich tematyka jest zróżnicowana, zarówno prosta, jak i złożona: otwarta paszcza jaguara lub czeluść jaskini, z której wyłania się władca kojarzony z deszczem, ceremonie z udziałem osób w maskach ptaków i wyobrażenia hybrydowych stworów ze znakiem złożonym z dwóch linii przecinających się pod kątem lub znakiem w kształcie litery X (tzw. krzyżem św. Andrzeja), przedstawione podczas ataku na ludzi lub ich pożerania. Większość pozostałości archeologicznych Chalcatzingo pochodzi z fazy Cantera (700–500 p.n.e.), prawdopodobnie łącznie z wielkim placem o wymiarach 120 na 70 m, zamkniętym przez niski kopiec podobnej długości. Zasiedlanie tej przedhiszpańskiej osady zaczęło się jednak dużo wcześniej, mianowicie podczas fazy Amate (przed 1110 p.n.e.). Uznaje się, że z tej właśnie fazy pochodzą dwie struktury architektoniczne (w jednej z nich znaleziono jadeitową statuetkę). W fazie Barranca (1100–700 p.n.e.) wybudowano Monument 22, który jest gigantycznym ołtarzem mającym 4,4 m długości, z fasadą pokrytą abstrakcyjnymi rysunkami ornamentalnymi, jednak w oczywisty sposób związanymi z olmeckim motywem antropomorficznego jaguara (człowiek-jaguar).
Leżące dalej na południu tereny obecnego stanu Guerrero również należy przypisać do olmeckiej tradycji kulturowej dzięki wspaniałym świadectwom sztuki gliptycznej w jadeicie i serpentynie. W jaskiniach Juxtlahuaca i w grotach Oxtotitlan napotykamy ważne przykłady malowideł naskalnych owej epoki, choćby tzw. Malowidło 1 z tego ostatniego stanowiska, datowane na 800–500 p.n.e. Jest to przedstawienie ludzkiej postaci siedzącej na tronie lub ołtarzu w formie potwora-jaguara. Ptasia maska, która może wyobrażać rogatą sowę, łączy nakrycie głowy postaci z okrywającym jej plecy płaszczem z piórami. Na stanowisku Cueva de Juxtlahuaca znajdują się różne przedstawienia zoomorficzne, wśród których jest wąż z grzebieniem z piór i ze źrenicą zaznaczoną dwoma przecinającymi się ukośnie liniami. Na innym malowidle wysoka postać w płaszczu i rękawicach ze skóry jaguara stoi obok małej postaci, która być może jest jej wasalem.
Jednak najważniejszym miejscem w stanie Guerrero jest Teopantecuanitlan położone u zbiegu rzek Mezcala i Nautla. Najwcześniejszy etap rozwoju tego ośrodka zakończył się przed rokiem 900 p.n.e. i charakteryzował się architekturą ziemną. Najokazalszą budowlą z owej epoki jest otoczony murem dziedziniec o wymiarach 32 na 26 m. Po zewnętrznej stronie muru znajdują się symetrycznie ułożone podwójne schody. Podczas drugiego etapu (900–800 p.n.e.) pojawił się prostokątny zespół architektoniczny z rzeźbionych kamieni wapiennych połączonych bez zaprawy. We wnętrzu tego obiektu znajdował się obniżony dziedziniec, na którym stały cztery rzeźby monolityczne w formie odwróconej litery T. Na przedniej stronie każdego z monolitów wyrzeźbiony został antropomorficzny jaguar z oczami w kształcie migdała i rysami twarzy w stylu olmeckim, który trzyma w rękach pochodnię. Uważa się, że rzeźby w owej przestrzeni obrzędowej wyobrażają strażników czterech stron świata. Wspomniany dziedziniec miał systemy odprowadzania wody, które skonstruowano z wyciosanych w kształcie litery U elementów kamiennych i przykryto kamienną taflą. W trzecim etapie dziejów tego ośrodka (800–600 p.n.e.) nastąpił rozwój stylu architektonicznego o charakterystycznej dekoracji składającej się z pasków i kropek. Bogactwo mieszkańców Teopantecuanitlan stało się oczywiste, gdy odkopano budynek mieszkalny przedstawiciela elity. Budowla zawierała ogromną różnorodność produktów importowanych oraz jadalnych gatunków zwierząt, starannie polerowaną ceramikę z białą angobą i wydrążone gliniane figurki w kształcie pucułowatych dzieci. Jednak w Teopantecuanitlan największą uwagę trzeba zwrócić na wielkie budowle wodne, do których należy zapora w górnym biegu rzeki oraz monumentalny akwedukt tworzony przez dwa równoległe rzędy monolitów o wysokości 1,20–1,90 m, przykryte ponadto wielkimi kamiennymi taflami.
W pierwszej połowie tego okresu rozwijały się kultury Capacha (Colima i Jalisco) i El Opeño (Michoacan), przy czym ich koniec szacuje się na 1000–800 p.n.e. Kamienny pektorał w kształcie skorupy żółwia, który pochodzi z pochówku w El Opeño, opatrzony jest znakiem krzyżujących się pasów, znakiem X, jedną z niewielu cech olmeckich, jakie odnajdujemy w zachodniej części kraju. Na południe od stanu Sinaloa znajduje się stanowisko El Calón, gdzie odkopano kopiec z tamtej epoki, w kształcie piramidy. Ok. 800 r. p.n.e. pojawiły się pierwsze groby szybowe w rejonie Mascota (północny wschód stanu Jalisco), w których znajdowała się ceramika Capacha. Ten typ architektury funeralnej składa się z pionowego dołu o różnej głębokości, która u podstawy łączy się z komorą. Jego odpowiednik kulturowy znajduje się poza Mezoameryką – takie konstrukcje spotyka się bowiem w Kolumbii, Ekwadorze i Peru. Z drugiej strony datowaną na 890–300 p.n.e. ceramikę Capacha odnaleziono na wybrzeżu stanów Nayarit (San Blas) i Jalisco (doliny Banderas i Mascota), podobnie jak gliniane rzeźby odkryte w tej samej okolicy oraz w Tlalpie w stanie Jalisco. Przypominają one te z El Opeño i są datowane na ok. 300 r. p.n.e. Takie znaleziska przyczyniają się do wypełnienia liczącej czterysta lat pustki w dziejach zachodniego Meksyku, gdyż nie dysponujemy żadnymi innymi informacjami o procesie kulturowym na tym obszarze po roku 800 p.n.e.
W dolinach Oaxaki nastąpił w tym okresie znaczny wzrost liczby ludności. Można dostrzec wyraźną hierarchizację zamieszkiwanych ośrodków, zaczynają też być wznoszone budowle o charakterze publicznym. Największe znaczenie miał ośrodek w San José Mogote. W latach 1150–850 p.n.e. istniały tam liczne platformy z cegły adobe i kamienia. W okolicy znajdowały się różne osady o mniejszym znaczeniu, zaopatrujące San José Mogote w różne produkty. Należała do nich m.in. wioska Salinas, która dostarczała sól. Między 850 a 700 p.n.e. San José Mogote było podzielone na różne dzielnice wyspecjalizowane w produkcji rękodzielniczej określonego rodzaju. W jednej z takich dzielnic, zajmującej się wyrobem luster z magnetytu i pirytu, wykopano Strukturę 16 (rezydencja rodziny o wysokiej randze społecznej), która już wtedy wyposażona była w mały system irygacyjny. W owej epoce pojawiają się dwa sposoby sprawowania kultu religijnego: publiczny i domowy. Pierwszy z nich praktykowali mężczyźni w specjalnie do tego przeznaczonych pomieszczeniach i przy użyciu różnych rytualnych roślin (m.in. tytoniu) wymieszanych z wapnem, podczas gdy kobiety odprawiały rytuały upamiętniające przodków we wnętrzu domostw, posługując się figurkami z terakoty. W latach 700–500 p.n.e. pojawiły się w tym obszarze różne twory polityczne; zwiększyła się liczba budowli publicznych, które osiągnęły większe rozmiary, czego przykładem jest mający 15 m wysokości Kopiec 1 w samym San José Mogote. Rozwój ten związany był z pojawieniem się nowej grupy społecznej, która zarządzała pracą, kultem religijnym oraz bogactwami. W tym samym okresie rozpoczęła się praktyka wznoszenia rzeźbionych monumentów z tekstami hieroglificznymi i scenami ukazującymi jeńców. Poparciem tej tezy jest znaleziona w San José Mogote, między strukturami 14 i 19, Stela 3, na której jeniec wojenny przedstawiony jest z datą 1-Ruch (w języku zapoteckim: 1-Xoo) kalendarza rytualnego liczącego 260 dni (piye w języku zapoteckim), przy czym data ta mogła być jego antroponimem. Wypada zauważyć, że o ile tematyka rzeźb olmeckich zdawała się skupiać na osobach władców, o tyle zabytki z Oaxaki podkreślały wybitne umiejętności wojenne dygnitarzy: zdobywanie jeńców i odnoszenie zwycięstw.
Na rozległych obszarach Veracruz znajdujemy ślady wskazujące