Nowa Historia Meksyku. Erik Velasquez Garcia
więzów lojalności wśród ich sojuszników i wasali. Niektórzy autorzy są zdania, że upadek stolic olmeckich prawdopodobnie wiązał się z utratą kontroli nad szlakami handlowymi, a co za tym idzie – z brakiem dostępu do dóbr egzotycznych.
La Venta została zbudowana na osi północ–południe, na której znajdują się różne zespoły architektoniczne. Kompleks A składa się z dwóch symetrycznych dziedzińców ograniczonych przez kopce ziemne, z budowlami otoczonymi bazaltowymi kolumnami. W zespole tym odnaleziono różne depozyty ofiarne złożone z wielkich bloków jadeitu i serpentynu, siekier wotywnych i figurek z zielonego kamienia z charakterystyczną deformacją czaszki. Z kolei Kompleks B tworzą liczne kopce ziemne i wielkie podwyższenie zwane Akropolem Stirlinga. W Kompleksie C znajduje się Wielki Kopiec La Venta, piramida mająca 30 m wysokości i średnicę 130 m, wzniesiona z ubitej ziemi. Jest to największa budowla środkowego okresu preklasycznego w Mezoameryce, odrobinę wyższa od Kopca 1 z La Blanca w Gwatemali (25 m) i Struktury E3-1 w Chalchuapa w Salwadorze (22 m). W La Venta odkopano inne zespoły architektoniczne, między nimi Kompleks E, który obejmuje struktury mieszkalne, jak również zespoły D, G i H, które spełniały funkcje świeckie lub administracyjne.
Istniały różne ośrodki zależne do La Venta, położone na wysepkach i brzegach rzek i jezior. W nich również znajdowały się platformy ziemne i pojedyncze budowle dla elity. Istniały też ośrodki stojące jeszcze niżej w hierarchii osadniczej, zamieszkiwane jedynie przez zwykłych wieśniaków.
W pobliżu San Lorenzo w strumieniu znanym jako El Manatí archeolodzy odkryli grupę rzeźb antropomorficznych z drewna, dobrze zachowanych dzięki brakowi tlenu (były zanurzone), oraz siekierki z jadeitu16 i piłki z kauczuku, które świadczą o praktykowaniu gry w pelotę. Z kolei stanowisko w El Azuzul stało się sławne, ponieważ znaleziono tam in situ dwie rzeźby przedstawiające młodzieńców klęczących przed jaguarem. Stanowiska takie jak Laguna de los Cerros czy Tres Zapotes musiały odgrywać rolę pomniejszych stolic regionalnych, chociaż okres rozkwitu tego drugiego ośrodka przypadał na późny okres preklasyczny.
Ilustracja 1.3 Plan stanowiska olmeckiego La Venta w stanie Tabasco
Sformułowano różne teorie na temat znaczenia monumentalnych głów olmeckich. Według jednej z nich mogło chodzić o indywidualne portrety władców, kapłanów, graczy w piłkę lub mitycznych bohaterów, nadal jednak nie wiadomo, jak było naprawdę. Innym ważnym elementem rzeźby olmeckiej są tzw. ołtarze z niszą. Chodzi o wielkie monolityczne graniastosłupy z przedstawieniem postaci siedzącej u wejścia do paszczy antropomorficznego jaguara (niewątpliwie jaskini). W przypadku Monumentu 4 z La Venta siedzący osobnik dzierży sznur, który łączy go z postacią wyrzeźbioną z boku, podczas gdy na Monumencie 20 z San Lorenzo mężczyzna wychodzący z jaskini trzyma dziecko. Ten rodzaj rzeźb interpretowano zgodnie z mezoamerykańskimi wyobrażeniami dotyczącymi rodzącej góry, która wydała na świat ludzkie rody, ze szczególnym naciskiem na sukcesję dynastyczną symbolizowaną przez dziecko i sznur.
Istotnym elementem kulturowym obecnym u Olmeków są inskrypcje hieroglificzne. Jeszcze do niedawna były wątpliwości co do tego, czy początki pisma w Mezoameryce sięgają czasów olmeckich, czy raczej wykształciło się ono ok. 700 r. p.n.e. w dolinach Oaxaki. Zagadkowy tekst olmecki, znaleziony w pobliżu San Lorenzo i znany jako Blok z Cascajal, został udostępniony publiczności w 2006 r. Jest to obiekt pochodzący najprawdopodobniej z roku 900 p.n.e. Znajdują się na nim linearne sekwencje odręcznych znaków hieroglificznych, które – chociaż nie zostały jeszcze odczytane – przedstawiają kilka układów lub powtarzających się wzorów, sugerujących z kolei obecność antroponimów lub innego rodzaju imion własnych. Owo znalezisko ożywia podejrzenie, że Olmekowie z Wybrzeża Zatokowego byli pierwszym społeczeństwem mezoamerykańskim, które posługiwało się systemem pisma. Hipoteza ta nadaje nowe znaczenie innym przedmiotom, takim jak mały blok inskrypcji wyrytych w kamieniu, polerowane ceremonialne siekierki z kamienia w układzie przypominającym kwiat z rozchylonymi płatkami czy choćby szlifowane obiekty z jadeitu ze znakami hieroglificznymi w postaci emblematów, wśród których jest Monument 8 z San Lorenzo i tzw. siekierka Humboldta. Późna stela ze sceną ikonograficzną i tekst hieroglificzny znany jako Monument 13 z La Venta dostarczają danych epigraficznych na temat języka, którym posługiwali się Olmekowie, ponieważ przeprowadzona analiza wykazała, że porządek lektury tego tekstu jest następujący: data–podmiot–orzeczenie, co odpowiada składni języków mixe-zoque. Wydaje się, że monolit ten należy datować na okres przejściowy między środkowym okresem preklasycznym a późnym.
Środkowy okres preklasyczny w pozostałej części Mezoameryki (1200–400 p.n.e.)
W latach 1300–1250 p.n.e. w Dolinie Meksyku powstały różne regionalne stolice, a wśród nich Coapexco, Tlapacoya, Tlatilco i jeden ośrodek sub-Pedregal17. W południowych i zachodnich częściach doliny nastąpiła pewna unifikacja, gdyż wspomniane ośrodki panowały nad różnymi podporządkowanymi im osadami i tworzyły rdzeń rozwiniętych sieci handlowych, które zawiadywały dystrybucją wyspecjalizowanych produktów rzemieślniczych i dóbr egzotycznych. W ośrodkach tych znajdowały się budynki publiczne i boiska do gry w piłkę. Miały one własne zasoby ikonograficzne w stylu olmeckim i były zamieszkiwane przez znaczną populację podzieloną na wiele warstw społecznych, co pewnych badaczy skłania do używania określenia „społeczeństwa zhierarchizowane”. Między 1250 a 1000 p.n.e. w Coapexco na hektar przypadało 60 domów, przy czym niektóre z nich miały mury z cegły adobe i gładzone fasady pokryte warstwą gliny. Badania pyłków roślinnych wskazują, że w tej samej epoce nastąpił znaczny wyrąb lasów wskutek zwiększania się powierzchni pól uprawnych. Jednocześnie dowody archeologiczne świadczą o tym, że w owym okresie zwiększył się handel z bliskimi i dalekimi regionami, na co wskazuje ogromna różnorodność dóbr krążących w tej okolicy, takich jak asfalt, cynober, kwarc, jadeit, mika, obsydian, piryt i serpentyn. Istnieją też ślady pozwalające stwierdzić, że ok. 1000 r. p.n.e. doszło do znacznego rozwoju technik nawadniania w półpustynnym regionie na północy doliny (który zaczął być zasiedlany) i podkreśla się wykorzystanie jezior dzięki sztucznym polom uprawnym, nazywanym chinampas18. Ok. 700–600 r. p.n.e. w El Arbolillo i Zacatenco rozkwitł ośrodek ceramiczny, który cechowała duża ilość różnorodnych figurek kobiecych oraz talerzy o wygiętych brzegach.
Charakterystyczną cechą kulturową tego regionu są znalezione w Tlatilco liczne pieczęcie ceramiczne z zagadkowym linearnymi rysunkami. Prawdopodobnie był to system pisma, ale nie udało się tego potwierdzić, gdyż tylko niektóre z nich zostały rozszyfrowane. Z tego samego Tlatilco pochodzi pieczęć z przedstawieniem trzech znaków: głowy w stylu olmeckim, kwinkunksa oraz kwiatu o czterech płatkach. W tekście hieroglificznym kierunek zapisu powinien iść od prawej do lewej ze względu na to, że głowa jest skierowana w prawo (zasada ta wyznacza kierunek lektury w prawie wszystkich cywilizacjach). Nie znamy dokładnej daty wyrzeźbienia owych pieczęci. Gdyby wszystkie powstały mniej więcej w tym samym czasie i rzeczywiście przedstawiały dwa systemy pisma, można by wnioskować o obecności dwóch różnych ludów w Tlatilco, które pisały w bardzo odmiennych językach.
Ok. 600–500 r. p.n.e. pojawia się ośrodek protomiejski Cuicuilco, a jego powstanie oznacza koniec środkowego okresu preklasycznego w Dolinie Meksyku i stanowi kulminację długiej, ewolucyjnej sekwencji opartej na udanej eksploatacji środowiska.
Do niedawna uważano, że okresy preklasyczne środkowy i późny były najważniejszymi okresami w dziejach Doliny Puebli i Tlaxcali, gdyż w epokach tych nastąpiło duże zagęszczenie demograficzne i zwiększyła się
„Siekierki” z jadeitu wbrew nazwie nie były narzędziami użytkowymi, ale raczej przedmiotami ceremonialnymi o dużym znaczeniu symbolicznym; możliwe też, że stanowiły ogólnie przyjętą formę prezentowania jadeitu w celach handlowych – dzięki dobrze wypolerowanej powierzchni i cienkim krawędziom można było ocenić wartość kamienia po kolorze i przezroczystości. „Siekierki” z jadeitu ze względu na kształt i barwę symbolizowały kolby kukurydzy, stąd też często grawerowano na nich postać uznawaną przez badaczy za olmeckiego boga kukurydzy. Za: Karl Taube, „La jadeíta y la cosmovisión de los olmecas¨, „Arqueología mexicana”, t. IX, nr 53, s. 36–41 (przyp. red.).
Termin sub-Pedregal określa miejsce, gdzie przed wybuchem wulkanu Xitle znajdowały się osady. Po erupcji uformował się tzw. Pedregal, czyli teren pokryty lawą, znajdujący się dziś na południu miasta Meksyk (przyp. red.).