Nowa Historia Meksyku. Erik Velasquez Garcia
II bezpośrednio wiążą się ze słabością Tenochtitlan w momencie walki z Hiszpanami: po pierwsze, starał się kontrolować dawnego sojusznika Texcoco i w tym celu narzucił swojego siostrzeńca Cacamę jako władcę tego miasta. Po drugie, zaatakował Tlaxcalteków z zamiarem ostatecznego ich podporządkowania, co jednak mu się nie udało. Skutecznie jednak zraził arystokrację Tlaxcallan i Texcoco, co wyjaśnia determinację obu potęg w późniejszym paktowaniu z Cortesem.
Dolina Puebli i Tlaxcali oraz jej okolice
Jak już widzieliśmy, w Dolinie Puebli i Tlaxcali w późnym okresie postklasycznym istniały potężne miasta, a wiele z nich zostało zasiedlonych przez imigrantów chichimeckich związanych z historią Tuli. W okolicy znajdował się tuzin jednostek politycznych o podobnych rozmiarach i możliwościach, ale wybiły się trzy, które prowadziły sprawną politykę regionalną i którym udało się skupić wielkie siły wokół siebie: najpierw Cholollan, później Huexotzinco i wreszcie Tlaxcallan.
Miasto Cholollan (Cholula), od kiedy zostało najechane przez Tolteków w XII w., aż do 1359 r. było najpotężniejsze w regionie i mogło liczyć na wsparcie niedawno założonych ośrodków nahua-chichimeckich: Cuauhtinchan i Totimehuacan. Nie oznacza to, że w miastach tych nie było wcześniejszej populacji – ściślej rzecz ujmując, nastąpiło ponowne założenie owych ośrodków i przy tej okazji pewne grupy niedawno przybyłych Chichimeków przejęły władzę nad nimi, nadały im nowe nazwy oraz podporządkowały dawnych mieszkańców. W tej okolicy byli to m.in. Popoloca i Mixtekowie, którzy teraz stali się mniejszością.
Huexotzinco zostało założone ok. 1300 r. przez grupy Chichimeków pochodzących z Doliny Meksyku. Chichimekowie z Huexotzinco mieli związki nie z miastami ludów Culhua (czyli o tradycji tolteckiej), takimi jak Culhuacan lub Cholollan (Cholula), ale z Coatlinchan. Huexotzinkowie już po osiedleniu się w Dolinie Puebli i Tlaxcali oraz ze wsparciem Coatlinchan starali się umocnić, organizując podboje. W 1353 r. zaatakowali powstający ośrodek Tepeticpac w dzisiejszym stanie Tlaxcala, ale nie udało im się go pokonać. Więcej szczęścia mieli w 1359 r., gdy z powodzeniem zaatakowali samą Cholollan – w ten sposób utraciła ona miano jedynej regionalnej metropolii. Huexotzinkowie rozwinęli własną strategię sojuszy i podbojów w samej Dolinie Puebli i Tlaxcali oraz poza jej terenami. W 1404 r. podbili Cuauhquechollan (Huaquechulę), a w 1434 r. zrobili to samo z Totimehuacan, jednym z dawnych sojuszników Cholollan.
Huexotzinco nie było jedynym wyłaniającym się silnym ośrodkiem w tej okolicy. Inni Chichimekowie pochodzący z północy osiedlili się w 1348 r. na obszarze, który dzisiaj nazywamy Tlaxcalą (nah. Tlaxcallan). Najpierw założyli Tepeticpac, a po kilku latach część z nich oddzieliła się i założyła ośrodek miejski Ocotelulco. Proces ten powtórzył się później, gdy grupy z Ocotelulco zakładały Tizatlan, a wreszcie w 1371 r. powstała miejscowość Quiahuiztlan. W rzeczywistości nigdy nie istniało miasto o nazwie Tlaxcallan – istniała natomiast duża jednostka polityczna, której cztery stolice wymieniono wyżej. (Możliwe, że w epoce przedhiszpańskiej liczba stolic była większa, ale te cztery najczęściej pojawiają się w źródłach z XVI w.). Każda stolica miała własnego tlatoaniego, a wszystkie cztery czasami zawierały porozumienie, aby wspólnie działać np. w czasie wojny. Idea „senatu z Tlaxcallan” jest romantycznym wymysłem – nigdy nie istniało ciało legislacyjne składające się z przedstawicieli ludności.
Mexikowie mieszali się do polityki w rejonie Puebli i Tlaxcali na tyle, na ile mogli, ale nigdy nie udało im się jej podporządkować, tak jak to uczynili w innych regionach. W 1432 r. zaatakowali Cuauhquechollan (Huaquechulę) i wydarli ją Huexotzinkom. W 1466 r. podporządkowali sobie ośrodek Tepeaca. Utrzymywali stan permanentnego konfliktu z Tlaxcallan i Huexotzinco, ale był on zarządzany zgodnie z zasadą cyklicznego prowadzenia wojen kwietnych. Za rządów Motecuhzomy II były dwa okresy, kiedy Tlaxcaltekowie sprzymierzyli się z Mexikami, ale niedługo przed hiszpańską konkwistą ponownie zamknęli granice przed handlem i poselstwami Mexików. Cholollan (Cholula) utrzymywała pewien sojusz z Tenochtitlan aż do przybycia Cortesa.
Morelos, Toluca i zachód
Jak się zdaje, ośrodki polityczne położone w górskich dolinach Morelos – czyli w regionie, który ludy Nahua nazywały Tlalhuic – przez cały okres postklasyczny nie miały wystarczającej siły, aby rywalizować z ośrodkami z Doliny Meksyku, w przeciwieństwie do organizmów państwowych z Doliny Puebli i Tlaxcali. Jednak od połowy XIV w. aż do początków XV stulecia ośrodki regionu Tlalhuic podejmowały próby uczestniczenia w niektórych wojnach, które rozszerzyłyby ich władzę poza własny region. Cuauhnahuac, jedna z głównych stolic regionu, zaatakowała w 1365 r. kilka miejscowości podlegających Chalco, ale atak ten został odparty przez Mexików, którzy wtedy jeszcze znajdowali pod rządami Tepaneków. Cuauhnahuac wywierało presję przez kilkadziesiąt lat i dołączyło do działań innych dwóch ośrodków, które tworzyły korytarz na południe od Popocatepetl, czyli do Cuautli i Cuauhquechollan (Huaquechuli). To ostatnie miasto zostało podbite przez Huexotzinków w 1404 r. i przez Tenochtitlan w 1432 r. W XIV w. dwie główne stolice dolin Cuauhnahuac i Huaxtepec zostały wasalami Mexików i Texcocan. To samo stało się z ich ośrodkami o żyznych ziemiach dostarczających bawełny, kakao i innych surowców tropikalnych: były to Xochitepec, Xiuhtepec, Amacuzac, Puente de Ixtla, Cuauhtla, Anenecuilco, Tepoztlan, Yauhtepec, Yecapixtla, Totolapan i kilka innych. Dolina Toluki była naturalną strefą wpływów tepaneckich i znajduje się wśród regionów, które Mexikowie musieli na nowo zdobyć po pokonaniu Azcapotzalco w procesie tworzenia prowincji zapewniających daniny Trójprzymierzu. W 1474 r. ośrodek Tenantzinco (Tenancingo), który wszedł w konflikt z Tollocan (Toluką), poprosił o pomoc Mexików, a ich władca Axayacatl wykorzystał tę okazję do wszczęcia w całym regionie kampanii na wielką skalę. Wojsko Mexików zaatakowało Calixtlahuakę i Tollocan. Walki były trudne, a rezultat wydawał się niepewny: sam Axayacatl został w trakcie kampanii ranny w nogę. Ostatecznie jednak stolice tego regionu zasiedlonego głównie przez Matlazinków zostały ujarzmione.
Niektóre źródła wskazują, że w ramach tej właśnie ekspedycji podbito pozostałe ośrodki na owych terenach: Teotenango, Calimayę, Malinalco, Ocuilan, Tenancingo i kilka innych. Wszystkie zostały zmuszone do trybutarnego oddawania produktów rolnych i bawełnianych płaszczy, a daniny te przypadały głównie Mexico-Tenochtitlan i Tlacopan. Niektóre ludy zostały jednakże podbite nie tylko ze względu na zyski z daniny w naturze, ale też z tego powodu, że znajdowały się w pasie granicznym z ziemiami Tarasków. Głównym obciążeniem spoczywającym na tych ośrodkach miała być walka z Taraskami i wzmocnienie garnizonów wysyłanych przez Trójprzymierze. Tak było w przypadku Atlacomulco i Ixtlahuaki, Malacaltepec (leżącego naprzeciw Zitácuaro), a także Temazcaltepec.
Granica z Taraskami była głównym problemem militarnym Mexików. Zachodnia Mezoameryka – przez co należy rozumieć dzisiejsze stany Michoacan, Colima i część stanów Jalisco oraz Nayarit – utrzymywała w toku swoich dziejów pewną autonomię w stosunku do procesów, które ściśle łączyły pozostałe regiony tego obszaru kulturowego. Szlaki handlowe Doliny Meksyku kierowały się bardziej na północny zachód (do Zacatecas, Durango i Sinaloi) niż na zachód. W późnym okresie postklasycznym ta pewna izolacja przełożyła się na ekspansywną siłę polityczną podobną do tej, która pchała naprzód Mexików z Doliny Meksyku.
W sytuacji analogicznej do tej z Doliny Meksyku oraz Doliny Puebli i Tlaxcali w XIII–XIV w. nastąpiła ok. 1300 r. migracja chichimecka do Michoacan. Źródła określają tych Chichimeków michoacańskich jako Uacúsecha. Uchodzili oni, podobnie jak ich odpowiednicy z innych regionów, za wieśniaków i górali o obyczajach dalekich od kultury miejskiej. Dane archeologiczne pokrywają się ze źródłami pisanymi w ustalaniu przebiegu owego zjawiska migracyjnego; początkiem wędrówki były tereny na granicy stanów Guanajuato