Kwestię powstania temu morskiego, posiadającego zaplecze finansowe na lądzie, omówił C. Zuckerman (Learning…, s. 125–134). Przeciwko istnieniu takiego temu lądowego związanego z morzem wypowiadała się Hélène Ahrweiler (Byzance et la mer, Paris 1966, s. 25), która uznała Karabisianoi za stałą marynarkę wojenną finansowaną centralnie.
60
J. Haldon, Warfare, State and Society in the Byzantine World, 565–1204, London 1999, s. 68.
61
Cf. M. Whitby, The Emperor Maurice and his Historian: Theophylact Simocatta on Persian and Balkan Warfare, Oxford 1988, s. 9–13.
62
Na potrzeby tekstu autor korzysta z korespondencji Grzegorza Wielkiego oraz dzieła Pawła Diakona.
63
Cf. również D. Kienast, Untersuchungen zu den Kriegsflotten der römischen Kaiserzeit, Bonn 1966.
64
Okręty wychodzące z użytku należy uzupełniać nowymi w celu zachowania stałej siły bojowej. W przeciwnym razie siła bojowa marynarki stale się zmniejsza. Wymagało to dużych stałych nakładów finansowych.
65
C. Zuckerman, Learning…, s. 117.
66
Cf. wyniki badań nad statkami z Konstantynopola: N. Liphschitz, C. Pulak, Shipwrecks of the Portus Theodosiacus. Types of Wood Used in Some Byzantine Roundships and Longships found at Yenikapı Istanbul, Sky 9.2, 2009, s. 164–171, a także C. Pulak, R. Ingram, M. Jones, S. Matthews, The Shipwrecks of Yenikapı and Their Contribution to the Study of Ship Construction, [in:] Stories from the Hidden Harbor: Shipwrecks of Yenikapı, ed. Z. Kızıltan, G. Baran Çelik, Istanbul 2013, s. 22–34 oraz pierwsze wyniki badań C. Pulak, R. Ingram, M. Jones, Galleys and Merchantmen, TINA.MAP 1, 2014, s. 8–25.
67
C. Pulak, R. Ingram, M. Jones, Eight Byzantine Shipwrecks from the Theodosian Harbour Excavations at Yenikapı in Istanbul, Turkey: an introduction, IJNA 44.1, 2015, s. 62–68.
68
Teofanes, AM 5941. Teofanes umieszcza to wydarzenie pod rokiem 448/449.
69
Bitwa miała miejsce w Portus Illicitanus.
70
Choć trzeba dodać, że działania komesa nie były oficjalne i zyskały uznanie w oczach Leona dopiero po wyparciu sił wandalskich z Sycylii oraz Sardynii (T. Wolińska, Sycylia w polityce Cesarstwa Bizantyńskiego w VI–IX wieku, Łódź 2005, s. 27).
71
Ibidem, s. 29.
72
J. Pryor, E. Jeffreys, The Age…, s. 10.
73
L. Bréhier, Les institutions de l’empire byzantin, Paris 1949, s. 324–325.
74
Bazy floty rzecznej znajdowały się w Margum (praefectus classis Stradensis et Germensis) oraz w Wiminacjum (praefectus classis Histricae). Cf. C. Băjenaru, Minor Fortifications in the Balkan-Danubian Area from Diocletian to Justinian, Cluj-Napoca 2010, s. 22.
75
Na temat piractwa, które czasem bywało jedynie dodatkowym zawodem – J. Beresford, The Ancient Sailing Season, Leiden 2013, s. 237–264; dla wcześniejszych okresów – cf. H. Ormerod, Piracy in the Ancient World, Liverpool 1997.
76
Opis sił desantowych znajduje się – Prokopiusz, O wojnach, III, 11, 7–17.
77
Prokopiusz, O wojnach, III, 11, 16.
78
Pierwsze starcie w tym miejscu miało miejsce roku 82 p.n.e. w czasie wojen domowych w Rzymie.
79
R. Gardiner, Age of the Galley…, s. 90.
80
Prokopiusz, O wojnach, VIII, 23.
81
Prokopiusz, O wojnach, VIII, 23, 7–9.
82
Warto podkreślić, że różnice pomiędzy wojennymi dromonami a małymi statkami handlowymi były tak niewielkie, że dziś nie jesteśmy w stanie odróżnić jednych od drugich w materiale archeologicznym! Cf. C. Pulak, R. Ingram, M. Jones, Eight Byzantine…, s. 62–68.
83
Prokopiusz, O wojnach, III, 11, 7–17.
84
L. Casson, Ships and Seamanship in the Ancient World, Princeton 1971, s. 90, 119–120.
85
Najdokładniejszy opis pandemii znajduje się w zbiorowej pracy Plague and the End of Antiquity: The Pandemic of 541–750, ed. L. Little, Cambridge 2007. Na szczególną uwagę zasługuje tekst autorstwa H.N. Kennedyego, który przeprowadził fascynującą analizę źródeł archeologicznych. Skutki plagi dobrze zobrazowała P. Horden, Mediterranean Plague in the Age of Justinian, [in:] The Cambridge Companion to the Age of Justinian, ed. M. Maas, Cambridge 2007, s. 134–161.
86
Podsumowanie kwot wypłacanych żołnierzom w omawianym okresie dał P. Herz, Finances and Costs of the Roman Army, [in:] A Companion to the Roman Army, ed. P. Erdkamp, Oxford 2007, s. 308–313. Najlepsze wyliczenia znajdują się jednak w pracy W. Treadgold, Byzantium and its Army 284–1081, Stanford 1995, s. 141–148. Część naukowców sugeruje, że wybuch zarazy pozwolił na przeprowadzenie cięć i zmniejszenie obciążenia budżetu: A. Lee, The Empire at War, [in:] The Cambridge Companion…, s. 118. W każdym razie, siła bojowa armii została mocno obniżona.
87
Na temat ekonomii VI w. cf. C. Morrisson, J-P. Sodini, The Sixth-Century Economy, [in:] The Economic History of Byzantium From the Seventh through the Fifteenth Century, ed. A. Laiou, Washington 2002, s. 165–214.
88
Monografię dziejów ludu Longobardów przedstawił ostatnio Jerzy Strzelczyk (Longobardowie. Ostatni z wielkiej wędrówki ludów, V–VIII wiek, Warszawa 2014).
89
Maurycjusz był naturalnym następcą Tyberiusza. Gdy Justyn mianował Tyberiusza cezarem, to właśnie Maurycjusz zastąpił przyszłego cesarza na stanowisku komesa ekskubitów (comes excubitorum). Gdy Tyberiusz przywdział cesarską purpurę, Maurycjusz poślubił jego córkę Konstantynę (w 582 r., już po spektakularnych sukcesach militarnych Maurycjusza w walce z Persami), zyskując tym samym tytuł cezara i przypuszczalnego następcy tronu. Cf. Teofilakt Symokatta, I, 1, 21–23; PLRE, vol. III, s. 855 (Fl. Mauricius Tiberius 4).
90
Rys epoki dała F. Shlosser (The Reign of the Emperor Maurikios (582–602): A Reassessment, Athens 1994, s. 40–70).
91
Dobry wstęp do badań nad relacjami awarsko-wschodniorzymskimi – B. Zástĕrová, Les Avares et les Slaves dans la Tactique de Maurice, Praha 1971, s. 4–14. Kontakty słowiańsko-awarskie od lat stanowią przedmiot gorącej dyskusji naukowej. Teorie o pochodzeniu Słowian i ich relacjach z plemionami tureckimi podsumował i skomentował L.A. Tyszkiewicz
