Rykie: 'n lewe met woorde. Lizette Rabe
beeld van ons Suid-Afrikaanse mediageskiedenis gaan egter veel dieper: Die “historians in a hurry”, soos joernaliste al beskyf is, laat na om hul eie geskiedenis op te teken.
Dit moet nog op talle terreine, en op talle vlakke, bespreek en aangevul word.
Een van die grootste gapings in ons mediageskiedenis is die bydrae wat vroue tot die ontwikkeling van die joernalistiek gemaak het. Die “sustertjies”16 hét sinds jare hul ding gedoen – nie op die vlak van mans nie, weens die sosiale en kulturele beperkings van ’n patriargale samelewing, maar tog wel. Die feit dat twéé biografieë oor Van Reenen se tydgenote in een jaar verskyn het,17 maar niks oor Van Reenen nie, is, onder vele, ’n bewys van die ongelykheid wat steeds bestaan.
Een navorser het oor mediageskiedenis geskryf dat “[t]he history of the press itself is a part of the social history of mankind [sic] in his search for information and understanding. As such, it deserves to be recognized – along with its publishers, editors, and reporters – even as governments, statesmen [sic], and military leaders are remembered.”18
Dis geskryf toe bogenoemdes almal outomaties manlike figure was. Voeg daarby dat geskiedskrywers die produkte is van hul eie agtergrond en sosiale ervaring, en dit is duidelik hoekom, byvoorbeeld, aandag aan Cillié en Pienaar gegee is, maar nie aan Van Reenen nie.
Maar daarom dat ek, juis gevorm deur ’n patriargale samelewing, hartlik meedoen om die patriargie af te breek, en hier probeer om die geskiedenis meer volledig te boekstaaf as poging om van daardie ongelykhede reg te stel.
Een navorser skryf dat geskiedskrywing (darem word bygevoeg “tot onlangs”) die “fragile expressions of white male historians’ limited perspectives” was.19
Dié situasie is gelukkig aan die verander. “The history books are slowly being rewritten to include these heretofore forgotten groups. Historians, as well as other people, discover (once they look) that women thought, wrote, and acted upon many of the same (and also other) subjects that men thought, wrote, and acted upon.”20
In ons eie Suid-Afrikaanse mediageskiedenis is nog weinig navorsing oor vroue se rol gedoen. Die enkele vrouefigure wat erken word in van die werke oor die vroeë geskiedenis van ons media is soos daardie legendariese Karoo-reën: hier en daar ’n druppel.
Die uwe en Marita van der Vyver het in die mid-tagtigs albei meestersgrade oor vroue in die Afrikaanse joernalistiek geskryf. Die eerste tesis, in 1985, was ’n deskriptiewe werk oor die ontstaan en ontwikkeling van Sarie Marais (gestig in 1949, vandag slegs Sarie) as massatydskrif vir die Afrikaanse vrou.21 Van der Vyver se tesis was in 1987 oor vroue se bydrae tot die Afrikaanse joernalistiek met as gevallestudie Die Burger. Sy skryf die “vroue wat hul spore in die vroeëre joernalistiek in Suid-Afrika gelaat het – ondanks die feite en vooroordele wat hul bydraes en hul getalle beperk het – kan beskou word as een van die ‘tot dusver vergete groepe’ in die geskiedenis. Hulle verdien erkenning, want hulle het die pers gevorm, saam met manlike uitgewers, redakteurs en verslaggewers.”22
Van Reenen het in die laat sewentigs self vroulike joernaliste opgevorder om ’n verskil te maak met “Komaan, sustertjies, nou julle beurt!”.23
Inderdaad. Sy skryf die uitdaging vir vroue lê nie daarin “om elke soort koerantwerk net so goed soos mans te doen nie”. Nee, sy “moet nou, met daardie ekstra chromosoom, ook ’n ekstra dimensie aan joernalistiek gee sodat ons professie verbreed kan word”.
III
En daarmee terug na die onderwerp van hierdie geskrif, naamlik een van hulle wat die Suid-Afrikaanse media gevorm het en inderdaad verbreed het.
Rykie van Reenen het in die algemeen bygedra tot die professionalisering van die joernalistieke beroep. Sy was spesifiek ook ’n voorloper en baanbreker vir vroue in ’n beroep wat nog tot selfs ná haar tyd nie gelyke erkenning aan vroue gegee het nie.
En dit terwyl haar blywende vreugde aan haar beroep gedurig teenwoordig was, soos blyk uit haar bekende opmerking oor die joernalistiek: “Ek kan ná al die jare nog nie daaraan gewoond raak dat ek betáál word vir my werk nie.” En, ja, darem ook: “Jy word sleg betaal, maar dis nog steeds beter as werk.”
Dis maar twee van talle tipiese Rykie-uitsprake. Dit beskryf die onverdunde en onbeskryflike vreugde wat dié unieke beroep haar – en talle ander ná haar – verskaf.
Hierdie boek is dus Rykie se boek. Dit probeer die “Rykie-storie” vertel. Die verhaal van ’n joernalis wat soveel stories onverbeterlik opgeteken het, en in die proses die joernalistiek oopgeskryf het vir vroue ná haar. Wat die jong taal Afrikaans uit sy borstrok bevry het en laat twist, tango en tiekiedraai het. In ’t kort: wat ’n unieke stempel op die Suid-Afrikaanse joernalistiek afgedruk het.
Maar juis daarom is hierdie boek nie net Rykie se boek nie.
Dis Afrikaans se boek, en Afrikaanse joernalistiek se boek. Dis ook ’n boek oor die Nasionale Pers/Naspers, want dit gee ook ’n blik op die ontwikkeling van dié unieke mediamaatskappy oor ’n aantal dekades.
Dis veral ook toekomstige geslagte joernaliste in Suid-Afrika se boek. Alle joernaliste, maar veral ook Afrikaanse joernaliste. Veral vir jongeres, wat so maklik hierdie klein taal ruil vir die voordele van ’n groot wêreldtaal: Sien hierin die waarde van ’n unieke taal wat die gevolg van globalisasie eeue gelede was, en wat vandag Afrika, Europa en die Ooste saamsnoer.
En dink daaraan: As ’n joernalis ’n stokstywe Afrikaans onder ’n alsiende Nasionale Party-oog kon bevry, wat kan jy nie vandag alles in, met en deur dié taal van Afrika, hier, in Afrika, en die res van die wêreld doen nie?
Want Rykie van Reenen het juis gewys presies hoe kragtig die joernalistieke woord kán wees. Waarmee hierdie inleiding – uiteindelik, amper – afgesluit word.
IV
Vergewe dus, Rykie van Reenen, maar ek kon nie “hierdie ding los” nie.
Want soos Rykie van Reenen nooit teruggedeins het vir ’n uitdaging nie: Gun ’n ander joernalis dan hiérdie uitdaging. Om te kan skryf sonder om te vereer, om te kan vertel sonder om heilige grond te betree. Bloot net om te boekstaaf: Hier was ’n joernalis.
Haar naam was Rykie van Reenen. Só het sy gedoen, geskryf en vertel.
The dawn of a new era opens up before me …1
EEN
Waterkloof en woorde
HOE SOU RYKIE van Reenen se lewe verloop het as haar ma nie met die geboorte van haar boetie gesterf het nie? Die impak op die klein gesin was dramaties. Haar pa sou jare later op sy sterfbed, ná hy reeds ’n leeftyd met die suster van sy gestorwe vrou getroud was, sê: Eers nou vergewe ek die dokter.
Die klein Rykie was maar net 15 maande oud toe haar boetie tydens geboorte, en haar ma kort daarna, gesterf het. Sou die pragtige portret van Van Reenen se ma steeds bokant haar eie sterfbed gehang het agt dekades later as dinge anders verloop het?
Van Reenen se ouma aan vaderskant was teenwoordig tydens die dubbele tragedie in Maart 1925 op die plaas Waterkloof in die Darling-distrik. Bappie van Reenen verwys in ’n brief aan ’n familielid oor die gebeure op 15 Maart na haar ontroosbare seun.2 Hy sou tot sy sterfbed nooit die dokter vergewe nie, want dié moes kies tussen ma of kind – en toe sterf albei.
In ’n brief in 1941 aan ’n agttienjarige Van Reenen, eerstejaarstudent op Stellenbosch, skryf hy aan sy “Liefste Pop”: “Jy het darem so ’n Edele moeder gehad. Haar laaste woorde was ‘Doen jou beste vir my kind.’”
Van Reenen se pa skryf dan hoe hy altyd “ter wille van myselve als jou vader & altyd met die versoek van jou moeder in my oore” die beste vir hul dogter probeer doen het.
Rykie van Reenen se vriende is dit eens: Haar lewe het in die teken van die verlies van haar ma gestaan. Daar word selfs gesê die aanknoping wat sy as jonger vrou met ouer vroue gehad het, was omdat sy ’n moederfiguur in hulle gesoek het.
Rykie