DF Malan en die opkoms van Afrikaner-nasionalisme. Lindie Koorts
woorde is sonder enige ironie geskryf – die onwenslikheid van wit kinders wat by ’n bruin gesin moes woon, was so vanselfsprekend dat die haglike omstandighede by ’n wit gesin skaars ter sprake was. Vir Malan was dit belangrik om geld in te samel om die onhoudbare situasie te verlig en die beeld van drie weeskinders in ’n beknopte sinkbadkamer onder die skroeiende Afrika-son het sy meer bevoorregte lidmate in die Kaap sekerlik aangegryp.
Die beroep om finansiële hulp het gou ’n prominente deel van sy briewe aan die Kaap geword, want die Rhodesiese gemeentes was in ’n benarde situasie. Hulle was wydverspreid en ook te arm om voltydse predikante aan te stel en het dus baie onreëlmatig geestelike sorg ontvang. Malan het nóg ’n gevaar raakgesien: Benewens die omgewing wat gedreig het om mense van hul kerk te vervreem, was daar die gevaar dat hul kinders vir die volk verlore sou gaan.
In die Suid-Rhodesiese skole is Nederlands kwalik verdra en die Noord-Rhodesiese staat het geen geld aan ’n skool wat enige Nederlands onderrig het, toegeken nie. Afrikaanssprekende kinders moes dus Engelse skole bywoon waar hulle die evangelie nooit in hul eie taal gehoor het nie. Om sake te vererger, is hulle geleer om die taal van hul kerk en dus hul kerk self te verag.[143] Vir Malan was taal, kerk en volk so onafskeidbaar dat minagting van die een gelykstaande aan minagting vir die ander was.
Om die saak verder te vererger, was baie van hierdie skole Katoliek, wat beteken het Afrikanerkinders was die prooi van die immer naderende “Roomse Gevaar” wat vanaf die Katolieke koloniale moondhede in Sentraal-Afrika suidwaarts beweeg het. Malan was daarvan oortuig die bedreiging kon slegs weerstaan word deur ’n buffer, in die vorm van ’n sterk Protestantse Afrikanergemeenskap, in Rhodesië te vestig. Die toewyding van ’n goed gefinansierde NG Kerk in Rhodesië kon dit teweeg bring.[144] Malan se beroepe op sy lesers vir geldelike steun was dus nie net op hul geestelike gewetens gemik nie, maar ook op hul nasionalistiese gevoelens.
Malan het verder noord gereis, al hoe dieper die Katolieke hartland in. Hy het gemeentes in Noord-Rhodesië besoek en uiteindelik die grens na die Belgiese Kongo oorgesteek. Hy was onderweg na die trein se laaste terminus by die nuutgeboude stad Elizabethville[145] waar ’n paar Afrikanergesinne hulle gevestig het. Die Kongo se oerwoude het hom engtevrees gegee – die bome was so dig dat hy nie veel meer as ’n paar meter voor hom kon sien nie en in die digte bosse kon hy glad nie rigting bepaal nie. Die moontlikheid om in hierdie wildernis te verdwaal, was ’n wesenlike gevaar. Vir Malan was so ’n plek wat deurtrek was met tropiese siektes en tsetsevlieë geen plek vir ’n wit mens nie. Hy was allesbehalwe beïndruk met die Afrikaners wat so ver noord getrek het.[146]
Die Afrikaners wat hy daar aangetref het, was van ’n ander klas. Hulle was altyd aan die trek, nie om enige bepaalde rede nie, maar omdat trek vir hulle soos ’n godsdiens geword het. Vir Malan was dit ’n verdraaiing van die Calvinistiese uitverkiesingsleer – wat onder meer die gedagte bevat dat alles wat gebeur deur God se wil bepaal word. Die Afrikaners van die Kongo het hul swerwersbestaan geregverdig deur aan te voer hulle het die Gees se stem gevolg. Malan het egter getwyfel of hierdie “gees” van God afkomstig was. Dié mense het hom nie met enige romantiese idees oor die dae van die oorspronklike Voortrekkers vervul nie. Wanneer ’n trekkery tot so ’n uiterste gevoer word, is dit niks anders as skadelik nie, het Malan geskryf:
Hier is dit verseker nie altyd maklik om gees en vlees van mekaar te onderskei nie. Dit is ten minste seker dat die trekker dikwels grote, byna onherstelbare skade ly aan sy hoogste belange. Vir maande en jare bly hulle dikwels geheel buite die invloed van die Evangelie, die kinders word ongeleerd groot, hulle word langsamerhand afkerig teenoor gereelde of swaar werk. Hulle loop selfs gevaar om die Bybel en huisgodsdiens heeltemal te laat uitsterf. Want, soos die een en ander aan ons gesê het, as ’n mens smôrens vóór ligdag moet trek om die hitte te ontwyk en as die wind saans die kers in die watent doodwaai, kom daar spoedig niks meer van “boekevattery” tereg nie.[147]
Malan se afkeer het uit elke letter gedrup. Hy het enige geestelike arbeid onder hierdie mense beskou as ’n poging om ’n lekkende damwal met die vinger te probeer toestop. Hulle moes in die eerste plek nie daar gewees het nie en het reeds tot die klas van die armblanke behoort. Malan was bitter besorg oor die armblankevraagstuk omdat hy geglo het dit het ’n regstreekse uitwerking op sowel Afrikaners se godgegewe roeping as op hul voortbestaan. Dit kon die fyn gebalanseerde rassehiërargie versteur.
Vir Malan was armblankedom nie soseer ’n armoede van die vlees as ’n geestelike armoede nie, waar alle sin van volwassenheid en selfs selfrespek verlore gegaan het. Al oplossing wat hy kon sien, was om hul karakter weer op te bou.[148] Dit was ’n belangrike dryfveer agter sy beheptheid met taalregte, want soos hy telkemale herhaal het, was taal regstreeks verwant aan nasionale selfrespek, wat op sy beurt karakter bepaal het.
Die armoede onder wit mense wat hy in Suid- en Noord-Rhodesië teëgekom het, was anders. Malan het dit “pioniersarmoede” genoem. Dit was ’n tydelike situasie wat deur plae soos die runderpes of ooskuskoors veroorsaak is, of deur die beproewings wat die vestiging van ’n nuwe nedersetting meebring. Pioniersarmoede het egter die gevaar geloop om in armblankedom om te sit omdat bogenoemde rampe mense kon noop om as ’n tydelike oplossing ’n swerwersbestaan of transportryery op te neem, of nog erger, om te begin jag.
As die tydelike later permanent word, gaan die heilsaamheid van die gesinslewe verlore, ’n mens se sin vir verantwoordelikheid verswak en die kinders kry geen opvoeding nie – of indien wel, net ’n bietjie – en mense verleer om daagliks hard te werk. Wanneer die transportryery dan later nie meer ’n bestaan bied nie of as al die wild uitgeskiet is, is hierdie mense ook nie meer geskik vir enigiets anders nie. “Dit ly geen twyfel dat die armblankekwessie in die agtertent van die transportwa en nog meer agter die kolf van ’n Mauser, gebore word nie,” het Malan geskryf.[149]
Die armblankevraagstuk moes opgelos word om die “Swart Gevaar” die hoof te bied, want wit armoede het gedreig om die rassebalans te versteur:
… die inboorlingkwessie is tog ten slotte ’n kwessie van respek. Indien die laer ras vir die hoëre respek het omdat die hoëre die respek waardig is, dan is daar geen naturellekwessie van betekenis nie. Waar die respek egter verlore gaan, daar sal nóg die onthouding nóg van politieke en maatskaplike regte die blanke kan red. Die gewelddadige uitsluiting van burgerregte, wat selfs die mees onwaardige blanke mag geniet, sal in dié geval die uiteindelike revolusie net sekerder en sneller naderbring en dit soveel noodlottiger maak. Indien die blanke deur sy gedrag die naturel se respek verbeur, beteken dit in ieder geval vir Suid-Afrika – die sondvloed. Om hierdie rede alleen, indien dan om geen andere nie, behoort die Suid-Afrikaanse volk geestelik en sedelik die mees hoogstaande en bes opgevoede volk in die wêreld te wees. Uit dié oogpunt beskou, is die oplossing van die armblanke-kwessie ook die oplossing van die inboorling-kwessie.[150]
Malan het by sy lesers gepleit om hul blik te verskuif. In plaas daarvan om deur swart mense bedreig te voel moes hulle eerder bedreig voel deur die agteruitgang van ander wit mense: “Die swart gevaar sou nie daar gewees het as dit nie vir ’n honderd maal groter witte gevaar, wat die swarte se respek vir die wit ras ondermyn en vernietig, was nie. Dat die Kaffer‡ sleg is, is nie in die eerste plek die Kaffer se skuld nie, allermins van die sending; dit is die skuld van die vele blankes wat erger as Kaffers leef.”[151]
In sy reisdagboek het Malan aanhoudend by die NG Kerk gepleit om sy werk in Rhodesië uit te brei en Nederlandse skole te bou. Daar was egter ’n nuwe, belangrike wending in sy denkwyse. Hy het in ’n politieke huis grootgeword, koerante sedert sy studentejare verslind, velle en velle vol politieke menings aan sy vriende en familie geskryf en roerende toesprake gelewer oor die mees gepolitiseerde saak van sy dag – die taalbeweging. Politiek was vir hom soos suurstof en tog, onder Valeton se invloed, het hy dit weggestoot en as smetlik afgemaak. In Rhodesië was dit egter vir hom nog duideliker as vantevore dat beleidsbesluite wat op regeringsvlak geneem word die aard van ’n samelewing bepaal.
Nasionale opheffing kon slegs geskied as die regering die volk se belange steun, soos deur die opvoeding van hul kinders in die taal en geloof van hul kerk. Die kerk sal slegs suksesvol kan wees as die hoogste range van die staat deur dieselfde ideale besiel word. Vir die eerste keer het Malan ’n plek vir die godsdiens binne die politiek begin sien: “Met die oog op die