DF Malan en die opkoms van Afrikaner-nasionalisme. Lindie Koorts
wat die las vir hom ligter kon maak, maar hul pogings het nog misluk.
Malan het die distrik steeds met sy perdekar deurkruis om dienste aan die mees afgeleë gemeentelede te lewer; ’n verlate figuur op die leë vlaktes en tussen die harde riwwe van die Karoo.[63] Hy het hierdie dienste geniet, want hy kon tussen die mense staan pleks van om vanaf die preekstoel op hulle neer te kyk. In só ’n informele omgewing kon hy elkeen met die hand groet en die formele kanseltaal afskud en in ’n taal preek wat gewone mense verstaan: die gestroopte waarhede van die Evangelies, soos sonde en genade, berou en geloof, vergifnis en verlossing. Soveel te meer kon hy preek in die taal van sy hart, Afrikaans.[64]
Wanneer hy nou van sy reise teruggekeer het, het daar nie meer ’n leë huis op hom gewag nie. Daar was mense met wie hy staaltjies van sy besoeke kon deel. Ná een só ’n reis het Malan met ’n nuwe metgesel teruggekeer, een wat die volgende 17 jaar aan sy sy was: ’n kolliehondjie wat hy Comet gedoop het omdat hulle juis in dié tyd Halley se komeet in die sterrehemel kon sien. Comet het Malan se bed gedeel – en soms ook sy kussing – sowel as die melk en beskuitjies wat sy susters vir hom langs sy bed gelos het om hom deur sy laat nagte te help.
Comet het Malan soos ’n skaduwee gevolg, wat probleme veroorsaak het. Sondagoggende het hy met die eerste gelui van die kerkklokke gaan wegkruip en dan tydens die diens by die kerkgebou ingesluip. Soms het hy doodstil by Malan se susters se voete gelê, maar met ander tye het hy voor die preekstoel gaan sit en na Malan gestaar. “His master’s voice,” het die sussies aan mekaar gefluister. Toe Comet op ’n dag egter besluit om hom by sy baas op die kansel aan te sluit, is daar ’n einde gemaak aan hierdie hartroerende vertoon van hondeliefde. Daarna is hy altyd vroeg op ’n Sondagoggend weggesluit vóór die klokke hom kon waarsku dis die Sabbat.[65]
Malan het hom dit nooit aangematig om vir sy susters ’n pa te probeer wees nie, maar dit was onvermydelik dat hy ’n gesagsrol ingeneem het. Hy het in hul opvoeding belanggestel en saam met hul ma ’n wakende oog oor hul leesstof gehou. Hy het nooit voorgeskryf of verbied nie, maar elke nou en dan het hy gevra: “Lees jy nou ’n Engelse of ’n Hollandse boek?” Of “Wanneer het jy laas ’n Hollandse storie gelees?”[66]
Malan se susters het ook gou met hul broer se uitsonderlike konsentrasievermoë kennis gemaak. Hul spelery het hom selde gesteur terwyl hy werk en hy het skaars opgemerk as sy jongste suster, Stinie, deur sy studeerkamer snuffel of selfs agterop sy stoel ry terwyl hy sy preke skryf. Sy verstrooidheid was ewe uitsonderlik: Wanneer Malan laat was vir ete, is sy kos vir hom warm gehou en een van sy susters is gevra om by hom te bly en toe te sien dat hy onthou om te eet. As sy gedagtes begin dwaal het, het hy skoon van die kos vergeet.[67]
Besoekers is deur sy eetgewoontes gefassineer, “daar was ’n hele tegniek nodig om die man op wie se skouers die gemeente se belange gerus het te kry om van die geregte in die ortodokse volgorde te eet”. Die wyse waarop hy met ’n mes gate in die kop van sy geliefde hardgekookte eier gesteek het, pleks daarvan om die kop af te sny, was moeilik om te vergeet.[68]
Malan het dikwels belangrike besoekers ontvang, onder andere die kweekskool se professore J.I. Marais, A. Moorrees en P.J.G. de Vos, sowel as ander vooraanstaande kerklui.[69] In 1911 kon sy kerkraad eindelik vir hom ’n hulpprediker aanstel, die jong dr. E.E. van Rooyen. Soos Malan was Van Rooyen teruggetrokke en leergierig. Hy het ook sy doktorsgraad aan ’n Nederlandse universiteit behaal – die Vrye Universiteit van Amsterdam – met ’n proefskrif wat soos Malan s’n oor ’n filosofiese onderwerp gehandel het: Hume se Skeptisisme. Toe prof. J.W. Pont, wat albei mans tydens hul studiejare in Nederland geken het, uitvind hulle woon nou onder dieselfde dak, het hy hardop gewonder: “Waaroor sou hulle alles geswyg het!”[70]
Maandae het die gesin piekniek in die veld gaan hou en selfs Malan het dit komieklik gevind dat Van Rooyen eerder weggeglip het om eenkant te gaan sit en studeer.[71] Van Rooyen was ook ’n voorstander van die gebruik van Afrikaans en het later gehelp om die Bybel in Afrikaans te vertaal.[72] Ondanks hul gedeelde belange was die twee mans aan teenoorgestelde kante van die teologiese spektrum. Jare later was Van Rooyen, wat in 1920 by die Stellenbosse kweekskool aangestel is, een van diegene wat sy kollega Johannes du Plessis vervolg het weens sy beoefening van die Hoër Kritiek.[73]
Van Rooyen het ’n verskuiwing binne die NG Kerk se teologie in die rigting van Abraham Kuyper se Neo-Calvinisme verteenwoordig en Malan was ’n liberale teoloog – juis die soort wat Van Rooyen en sy bondgenote wou uitdryf. Malan was een van Utrecht – wat as ’n liberale instelling beskou is – se laaste teologiestudente uit Suid-Afrika. Boonop was hy die protégé van een van Kuyper se opponente en het hy ’n teologie beoefen wat soortgelyk aan dié van Du Plessis was.
Soos Du Plessis het Malan Hoër Kritiek beoefen, was hy simpatiek teenoor die evolusieleer, en het hy geglo sommige Bybelverhale is simbolies van aard en het dus nie werklik plaasgevind nie. Dié teologiese praktyke het Du Plessis beskuldigings van dwaalleer op die hals gehaal en hy is uit die kweekskool gedryf deur mans wat aan Abraham Kuyper se Vrye Universiteit sowel as die Universiteit van Princeton afgestudeer het. Dié universiteite het ’n fundamentalistiese benadering tot die Skrif voorgestaan en enige onderskeid tussen heiligmakende kennis en Skrifdele wat bloot histories was, verwerp.[74]
Tydens Malan se jare in die kerk het Du Plessis ’n paar teologiese simposiums georganiseer wat vir die NG Kerk se gewone lidmate omstrede was. Malan het aan minstens twee deelgeneem – een daarvan in Montagu.[75] Valeton se invloed was duidelik te bespeur in ’n referaat wat Malan oor Hoër Kritiek gelewer het. Malan was ook ’n Etiese teoloog wat geglo het God gebruik Israel se geskiedenis om die waarheid aan sy volgelinge te openbaar. Malan het aangevoer nie alle verhale in die Bybel is histories waar nie – die verhaal van Jona is byvoorbeeld ’n allegorie waarin die vis die Assiriese moeder verteenwoordig en Jona Israel. Dié is deur die groter mag ingesluk omdat hy ontrou aan sy roeping was.
Volgens Malan was daar ’n belangrike onderskeid tussen feit en waarheid; die verhaal van Jona was, soos John Bunyan se The Pilgrim’s Progress, dalk nie feitelik nie, maar geestelik waar. Volgens Malan het die Heilige Gees ook middele soos allegorieë, legendes en mites gebruik om geestelike en morele waarhede oor te dra – en die feit dat die verhale nie feitelik korrek was nie, het nie afbreuk gedoen aan hul waarde as deel van God se openbaring nie. Dié verhale het vir hom ’n belangrike deel van teologiese studie uitgemaak.
Volgens Malan moes die teologie ook by die tye aanpas, veral gegewe die nuwe metodes en insigte wat ander studievelde kon bied, andersins sou dit gou ’n irrelevante veld word wat net van historiese belang is. Daarom kon Hoër Kritiek, wat ’n uitvloeisel van die betreklik nuwe veld van literêre kritiek was, ’n belangrike bydrae tot die bestudering van die Ou Testament lewer.[76]
Ten spyte van hierdie uiteensetting het Malan se preke nie soortgelyke onthullings bevat nie, al het sy gemeentelede aanvanklik gekla sy preke gaan oor hul koppe.[77] Die preke wat behoue gebly het, was van ’n meer morele aard, hoewel hulle hoegenaamd nie aan helderheid of argument ingeboet het nie.
Een van hulle het veral groot byval gevind. In September 1910 het Malan ’n preek met die titel “Waar Is Abel, uw Broeder?” gelewer. Die titel is afgelei van God se vraag aan Kain pas nadat hy sy jonger broer vermoor het, waarop Kain geantwoord het: “Ek weet nie. Moet ek dan my broer oppas?”[78]
Malan, wat self die seun van ’n wynboer was, was bitter bekommerd oor die hoë voorkoms van alkoholisme in die omstreke van die wynproduserende Montagu, veral onder die bruin gemeenskap. Die Swartland, waar hy grootgeword het, was ook bekend vir sy wyne, maar hy het geglo die boere daar het beter teen misbruik gewaak. Hy het die skuldiges gou opgespoor toe hy opmerk die toename in kantiens gaan gepaard met ’n toename in voorvalle wat by die polisie aangemeld word. Hy het ’n verband getrek tussen die beskikbaarheid van alkohol en die misbruik daarvan. Hy het nie die slagoffers van alkoholisme geblameer nie, maar die skuld volledig gepak op diegene wat die petisies aan die munisipaliteit geteken het om nog kantiens te open. Aangesien die ondertekenaars wit was en die slagoffers van alkoholisme bruin, het Malan ’n rassedimensie hierin raakgesien:
Indien God die liggaam en die siel van een ander in ons hand geplaas het, dan het Hy ook die reg en dan sal Hy ook sowel siel as liggaam van ons eis. Nee, ek gaan verder en verklaar dan dat ons eie saligheid