DF Malan en die opkoms van Afrikaner-nasionalisme. Lindie Koorts
Augustus 1905 het Malan aan Preller geskryf en ’n eksemplaar van sy boekie aangevra omdat die saak “van groot belang met die oog op ons volk se toekoms” is. [24] Nadat hy dit bestudeer het, het Malan geesdriftig teruggeskryf: “Al vele jare gelede – ek mag sê, sedert ek vir die eerste keer oor ons taalkwessie begin nadink het – het ek tot die besliste oortuiging gekom dat slegs die opheffing van Afrikaans na ons skryftaal die voortbestaan van die Hollandse taal in S.A. – in welke vorm ook al, sal kan red. U belangrike, boeiende en oortuigende betoog oor hierdie saak … het vir my daarom besonder baie belangstelling ingeboesem. Die beweging wat opnuut deur u besiel word, het my volle ondersteuning.”[25]
Preller wou die Afrikaanse Taalbeweging inderdaad laat herleef. In Desember 1905 het hy die Afrikaanse Taalgenootskap (ATG) in Pretoria gestig en D.F. Malan was een van die lede. Deur middel van dié organisasie was Malan deel van ’n nuwe generasie Afrikanerintellektuele en -nasionaliste. Die Afrikanerstudente van die 1890’s, wat toe reeds gewys het hulle verskil van hul ouers, het nou die openbare verhoog betree. Hulle het ’n duidelike standpunt ingeneem teen die ouer geslag wat nog aan Nederlands bly vasklou het en Afrikaans afgemaak het as te onderontwikkeld om ’n gevestigde taal te vervang.[26] Die nuwe geslag het die nasionalistiese potensiaal van Afrikaans raakgesien en hulle wou die taal as ’n lewensvatbare plaasvervanger vir Nederlands ontwikkel. Dit het later as die Tweede Afrikaanse Taalbeweging bekend gestaan.
In Desember 1905 het Malan hom op die volgende groot stap in sy lewe voorberei: Hy het intussen ’n beroep van die Montagu-gemeente ontvang. Dit het vir hom groot sielewroeging veroorsaak, want sy selftwyfel het hom opnuut laat wroeg: Was hy as jong predikant gereed om alleen aan die hoof van ’n gemeente te staan?[27] Malan het uiteindelik die stap gedoen en sodoende ’n belangrike drumpel oorgesteek. Hy het Montagu se beroep aanvaar nes hy as jong student in Stellenbosch sy roeping in die kerk aanvaar het: met diepe onsekerheid en ’n onwrikbare vertroue in God se wil. Dit word in sy aanvaardingsbrief weerspieël:
Hoewel ek geensins daaraan twyfel dat die Here self my tot hierdie arbeid roep nie, was dit nogtans nie vir my maklik om op hierdie stap te besluit nie. Ek sien veral daarteen op om nou reeds ’n werkkring van soveel belang en so ’n grote omvang te aanvaar. Van my eie swakhede en gebreke is ek helder bewus. Ek wil dit daarom hier met die grootste nadruk verklaar dat ek bereid is om die werk op te neem, nie oor wié ek is of kan word nie, maar alleen vertrouend op die toegesegde genade van God en die Krag van die Heilige Gees, en steunend op die verdraagsaamheid en die liefde van die Kerkraad en die gemeente.[28]
So het dit gebeur dat Malan Heidelberg en Transvaal vaarwel toegeroep het en na die Kaapkolonie teruggekeer het. Hy het vriende en familie besoek voordat hy na sy nuwe tuiste vertrek het.[29]
Malan het in 1906 te midde van die versengende Februarie-hitte in Montagu aangekom en ’n ontvangs gekry wat gepas sou wees vir ’n koninklike besoek, maar inderwaarheid ’n NG gemeente se gebruiklike verwelkoming vir ’n nuwe predikant was. ’n Optog van 60 of 70 perdekarre het Malan die dorp in vergesel. Daar was verwelkomingstoesprake deur byna elke vereniging binne die kerk, ’n ontvangs, ’n onthaal en ’n inwydingsdiens. Die kerkgebou was só vol gepak vir die inwydingsdiens dat die kerkraad aangedring het dat slegs diegene ouer as 15 dit bywoon. Nogtans het ongeveer 1 100 lywe dit reggekry om hulle op die kerkbanke, wat maar vir tussen 700 en 800 mense gemaak is, in te prop.[30]
Malan se eerste uitdaging as herder van sy eie kudde was ’n versoek wat hy met sy aankoms ontvang het. Dit was ’n petisie van Montagu se Engelssprekende gemeenskap wat gevra het dat hy die gebruik voortsit om een Sondagaand per maand ’n diens in Engels te lewer. Malan en sy nuwe kerkraad moes die petisie oorweeg – wat ook die handtekeninge bevat het van persone wat Afrikaans was, sowel as ander wat Nederlands kon verstaan. By die vergadering het Malan dit duidelik gestel dat hy in beginsel gekant is teen Engelse dienste vir die kerk se Hollandssprekende lidmate, maar dat hy aparte Engelse dienste, in ’n aparte gebou, vir Engelssprekendes ondersteun.[31]
Na aanleiding van die bespreking het Malan twee briewe opgestel: een vir die Engelssprekende ondertekenaars en die ander vir hul Afrikaanse simpatiseerders. Die Engelse brief het die versoek hoflik van die hand gewys in die lig van die behoeftes van die dorp se armblankegemeenskap wat weens hul armoede eerder die aanddienste bygewoon het en nie Engels kon verstaan nie.[32] Die tweede brief is in Nederlands geskryf en was ook hoflik, maar het Malan se nasionalisme weerspieël en was daarom effens bytend. Die brief het die argument herhaal dat die armblanke-Afrikaners se behoeftes uiters belangrik is. Maar Malan het bygevoeg die volk se taal is Hollands en die gebruik daarvan in sy godsdiens is nou verbind met sy sin vir eiewaarde en onafhanklikheid.
Vir die lidmate van Montagu se NG gemeente was daar voortaan nie meer Engelse eredienste nie.[33] In die oë van Montagu se nuwe predikant was taal, godsdiens en nasionalisme onafskeidbaar.
Malan het sy intrek geneem in die pastorie, waar sy nuwe meubels deur die enorme vertrekke verswelg is. Sy ouers, wat die heuglike geleentheid bygewoon het, het ’n rukkie by hom gebly, maar toe hulle – en daarmee saam sy stiefma se kookkos – vertrek, het die jong, ongetroude predikant begin wonder waar sy volgende maaltyd vandaan sal kom. Gelukkig kon hy reël om maaltye te nuttig by ’n vrou wat naby die pastorie gewoon het.[34]
Die vroue van Montagu het gou ontdek hul jong predikant was ’n man met ’n bomenslike konsentrasievermoë, maar ook uiters verstrooid. Sy maaltye is vir hom voorberei en soms is ’n jong meisie gestuur om dit netjies in ’n mandjie verpak by hom af te lewer. Sy het hom gewoonlik agter sy lessenaar aangetref, hard aan die werk en daarom onbewus van haar kloppe aan die deur. Uiteindelik het sy op haar tone nadergesluip, die mandjie op die tafel langs hom neergesit en weer uitgesluip sonder dat haar teenwoordigheid opgemerk is.[35] In dié jare het Malan nie veel geëet nie. Sy smake was eenvoudig en vir hom was ’n hardgekookte eier en moskonfyt, waarmee sy moeder hom as kind bederf het, die lekkerste. Sy gemeentelede het ook opgemerk dat hy groot hoeveelhede koffie gedrink het wanneer hy hulle besoek het.[36]
Sy huisbesoeke het hom byna oorweldig. Teen Augustus 1906 het hy aan Nettie geskryf sy kop draai “van mense en vergaderings, van vergaderings en mense”. Daar was altyd nog mense aan wie hy voorgestel moes word en sy besoeke aan die dorp se 230 gesinne het al sy tyd en energie opgeslurp. Toe dit uit die weg geruim is, moes hy die gesinne wat oor die distrik heen gesaai was, begin besoek. Vir dié doeleindes het hy ’n perdekar en twee flink perde besit en gelukkig ook die dienste van ’n staljonge, want hy was seker die perde en sy vyf hoenders sou uitteer as hulle net in sy sorg gelaat sou word.[37]
Wanneer hy op huisbesoek gegaan het, moes Malan dae lank met sy perdekar deur die verlate landskap reis – soms tot 90 uur op ’n keer.[38] Dit het hom na alle uithoeke van die distrik geneem, waar hy noue kontak met sy kudde en hul daaglikse lewe kon hê. Hy het sy nuwe omgewing in ’n brief aan Nettie beskryf as “egte Karoo: as jy ’n hond wil gooi, kan jy altyd ’n klip vind en as jy iemand wil steek, kan jy altyd ’n doring vind”.[39]
Malan het sy besoeke aan die mense van die droë maar vrugbare wêreld met erns benader. Hy het verkies om tyd en energie in elkeen te belê, pleks van om soos sy kollegas in die buurdistrikte van huis tot huis te jaag. In ’n notaboekie het hy besonderhede van elke gemeentelid aangeteken. Toe die onderskeie gemeentes op ’n vergadering oor hul werk verslag moes doen, was Malan al predikant wat nie al sy gemeentelede binne ’n jaar besoek het nie – waarop hy droogweg opgemerk het hy het dééglike werk gedoen.[40]
Jare later het hy ’n pleidooi aan sy medepredikante gerig om dié besoeke nie te beskou as ’n roetine wat hul amptelike gewetes moes sus nie, maar as ’n geleentheid om voldoende tyd saam met twyfelaars deur te bring en hulle na die Lig te lei. Gejaagde besoeke het die indruk van ’n jaarlikse geestelike inspeksietog gewek, en van die predikant as ’n geestelike belastinggaarder of polisieman vir wie sy slagoffers hul sondes moes wegsteek. Malan het ’n ware behoefte gehad om verligting en genade aan die geestelik onkundiges te bring, en die beste manier om dit te doen was om tyd by elk deur te bring. Dit was vir hom bevredigend as hy iemand se worstelvrae kon beantwoord of ’n ingewikkelde Bybelvers kon verduidelik.[41]
Sy kudde het hom as ’n intellektueel beskou. Sy preke was vir hulle dikwels te moeilik en gekompliseerd om te volg, maar sy luisteraars het sy vermoëns nogtans bewonder. Malan