DF Malan en die opkoms van Afrikaner-nasionalisme. Lindie Koorts
in Utrecht het Malan se vriendskap met sy stiefma se suster verdiep. Benewens die korrespondensie is hul vriendskap behoorlik gevestig toe Nettie en haar suster Coosie in die somer van 1902 na Europa gereis het. Coosie het aan ’n keelkwaal gely en moes behandeling in Duitsland ontvang.[57] Die drie het ’n deel van die somer in Beiere in die suide van Duitsland deurgebring, in die skilderagtige dorpie Reichenhall.[58]
Daar was altyd ’n oor en weer geskerts tussen Malan en Nettie. Sy het hom geterg oor sy gebrek aan romantiese vooruitsigte en hy het dit geniet om die deugde te besing van ander meisies van wie dit geblyk het sy nie hou nie, en te terg sy sal eendag sy huishoudster word.[59]
Dit laat ’n mens wonder of Nettie se skertsery nie ware gevoelens vir hom verbloem het nie. Sy het ’n besondere belangstelling getoon in die onderwerpe wat Malan geïnteresseer het en het hom gevra om vir haar boeke aan te beveel en selfs vir hom geld gestuur sodat hy dit vir haar kon koop.[60] Malan het entoesiasties op haar belangstelling gereageer. Hy het haar soeke na kennis geloof, maar haar ook geterg oor moontlike bewonderaars:
En hoe is dit dan met jou twee vryers, Netta? Ek begin wesenlik bang word dat ek jou goeie dienste in my huis sal moet misloop. En dit wil ek tog nie graag hê nie, soveel te meer omdat ek, noudat ek hoor dat jy Calvyn bestudeer, met veel profyt vir myself, allerhande dinge oor my eie werk met jou sal kan bespreek. Dit het my nog altyd baie genot verskaf om te sien hoeveel jy in allerlei wetenskaplike onderwerpe belangstel, en ek moet sê, die gesprekke met jou daaroor, het my oor meer as een punt aan die dink gesit. [61]
Tog het Malan enige verwagtinge wat Nettie dalk gehad het, of nie, verydel. Toe sy hom op ’n keer terg oor sy onvermoë om te gaan opsit, veral omdat albei sy jonger broers teen daardie tyd verloof was, het hy geantwoord hy het heeltemal opgegee wat romanse betref.[62] Nettie was vir hom ’n vriendin en niks meer nie.
Terug in Utrecht het Malan hom aan sy werk oorgegee, maar teologie was nooit sy enigste belangstelling nie en sy jare in Europa is deur meer as net sy studie bepaal. Sy teenwoordigheid in Utrecht het aan hom die seldsame voorreg verskaf om die Boereleiers tydens hul besoeke aan Europa te ontmoet. Teen dié tyd het Kruger in Utrecht gewoon en Malan het hom gaan besoek. Meer as 50 jaar later het hy die toneel wat hom daar begroet het, herroep en miskien ook ’n bietjie geromantiseer: ’n ou, geboë figuur, met die Bybel voor hom oopgeslaan.[63]
Hy het ook Kruger se agteruitgang aanskou. Tydens die laaste maande van die oorlog het Malan aan sy ouers geskryf “Oom Paul” is baie stil en hou hom eenkant. Hy verlaat sy huis slegs Sondae om na die nabygeleë “Dopperkerk” te gaan. “Sy rol is ook haas afgespeel,” was Malan se gevolgtrekking.[64]
Hy het Kruger se laaste openbare verskynings tragies gevind. ’n Paar maande ná die oorlog het die Boeregeneraals Louis Botha, Koos de la Rey en Christiaan de Wet Europa besoek. Utrecht het vir hulle ’n spesiale byeenkoms in die Domkerk gereël, wat Malan bygewoon het. Hier het hy die heengaan van die ouer generasie en die opkoms van ’n nuwe, wat hy later self opgevolg het, aanskou:
At the close the oubaas himself ascended the pulpit and addressed the generals and the audience … Though he said nothing particular, yet it was a most imposing and pathetic spectacle to see the old man, as strong and mighty in his days, now bowed down with age and disaster stand up before an audience perhaps for the last time. In the evening, the generals addressed a meeting in a large hall, and spoke well and made a favourable impression. De Wet especially spoke well … About the reception in Paris and Berlin you will have read. In spite of the Kaiser and his government, it is freely stated that for the last thirty-two years Berlin has never again seen the like.[65]
Malan het hom by die Nederlanders aangesluit in sy heldeverering van dié groep mans wat na vore getree het as die nuwe geslag Afrikanerleiers. Veral Christiaan de Wet was tydens die oorlog die liefling van die Nederlandse pers en is geloof as die argitek van die guerrillaveldtog. Sy vermoë om sy vyande keer op keer te uitoorlê en hom telkens los te wikkel uit hul pogings om hom vas te pen het die Nederlandse publiek betower.[66] Die Nederlanders se bewondering vir die generaals het Malan trots laat voel en sy beeld van Afrikaners se morele meerderwaardigheid teenoor die Europese nasies versterk: “Die generaals maak orals ’n diepe indruk, veral deur hul geloof en hul eenvoud. In ’n samelewing wat verlam is deur ongeloof en van kindsbeen af geleer word om agter die masker van sogenaamde beskaafde etiket te huigel, is die verskyning van drie manne, só wêreldberoemd en tog so ongekunsteld, so natuurlik, so vol geloof en so kragtig, ’n ware wonder.”[67]
In teenstelling met sy bewondering vir die Boeregeneraals het Malan ’n afkeer gehad van die Kaapse politici met hul gematigde en buigsame benadering tot die politiek. Die jonger generasie het reeds in Stellenbosch gewys hulle is minder gematig as hul ouers. In die nadraai van die oorlog het Malan geen verdraagsaamheid meer gehad nie en die weë van die ouer geslag verwerp:
In die Kaapse Parlement skyn dit uitstekend vir ons saak te gaan, danksy die dwaasheid van die ultra-jingoparty. Wat vir my die mees weersinwekkende is, is dat daar skynbaar aan ons kant soveel prysgawe van prinsipes is, soveel handeldrywing in beginsels. Natuurlik geskied dit om goeie politieke redes, tog neem dit die onsedelikheid daarvan nie weg nie. Maar die stryd tussen politiek en beginsel is ook al so oud soos Agab en Elia, en niemand het nog daarin geslaag om hulle te verenig nie.[68]
Dié veroordeling van die politiek as iets onsedeliks wat onversoenbaar met beginsels is, was ’n aanduiding van die invloed van sy nuwe mentor, Valeton.
Valeton het in die geskiedenis van godsdiens en die letterkunde van Israel, sowel as die Ou Testament, gespesialiseer. Hy was ’n vooraanstaande teoloog en een van die drie leidende figure in die sogenaamde “latere” Etiese skool. Sy vernaamste werk het oor die Ou-Testamentiese profete gehandel.[69] In April 1900, ses maande voor Malan se aankoms in Nederland, het Valeton ’n lesing met die titel “De strijd tusschen Achab en Elia” gelewer.[70]
In dié lesing het Valeton politiek en godsdiens as teenpole beskryf. Die Bybelse verhaal van Agab het die verskil tussen wêreldse en politieke standpunte aan die een kant en godsdienstige en geestelike waardes aan die ander kant uitgelig.[71] Agab was ’n geslepe politieke strateeg, veral danksy bondgenootskappe met sy bure, hetsy deur middel van ’n huwelik of deur genade te betoon aan diegene wat hy in ’n oorlog verslaan het.[72] Elia was Agab se teenoorgestelde; die man van God wat net een belang gehad het: om sy Skepper te dien. Elia het die politiek en regeringsake, wat Agab se hoofbelange was, as onbenullighede beskou.[73] Vir Valeton was die stryd tussen Agab en Elia die verpersoonliking van ’n groter stryd: “Dit is die stryd tussen politiek en godsdiens, tussen staatsbelang en geloof, tussen opportunisme en beginsel.”[74]
Valeton kon ’n duidelike ooreenkoms tussen sy samelewing en die verhaal van Agab en Elia sien: Die hedendaagse samelewing sou vir Agab prys as ’n “liberale” man, ’n man van sy tyd. Volgens Valeton sou Elia sterk teen hom afsteek:
Elia is die bekrompe man, die man wat maar net één doel voor oog het en alles daarvoor sal opoffer. Elia is onverdraagsaam en hard; nou ja, groot en geweldig, maar op ’n wyse wat ontsag maar ook verontwaardiging wek. Vir ’n idee offer hy alles op, menselewens beteken vir hom niks … ook staatsbelang is vir hom niks. Wat ’n man! ’n Stormwind, ’n weerligstraal, alles neerwerpend en alles versengend; om vanaf ’n verte te bewonder, maar om van naby soveel as moontlik te vermy![75]
Ondanks die publiek se afkeer van so ’n harde en verkrampte profeet was Elia duidelik ’n beter man – een wat sy redding nie by die staat gesoek het nie, maar by die ewige en onveranderlike God. Valeton het die Bybelse beginsel opgeroep: “Wat help dit ’n mens tog om die hele wêreld as wins te verkry en sy lewe verloor?”[76]
Valeton het die politiek as iets vuils uitgebeeld, wat nie met godsdiens versoen kon word nie. Daarteenoor het hy Elia as die ideale man voorgehou: iemand wat onbuigsaam, ongewild en geïsoleerd was, maar nogtans beter as ’n beminlike man soos Agab. Elia was ’n man wat bereid was om sy beginsels te dien, sonder om resultate in sy leeftyd te verwag. [77]
Malan het hierdie ideale ongetwyfeld sy eie gemaak en godsdiens en politiek as onversoenbare pole begin beskou. Hy was oortuig ’n mens kon slegs in die politiek slaag deur “te swyg, te bemantel, toe te dek, byna goed te keur, die misdadiger toe te juig”.[78] Wat nóg erger