DF Malan en die opkoms van Afrikaner-nasionalisme. Lindie Koorts
Kruger, Leve de Boeren’ was so aanhoudend dat die toesprake selfs vir die sprekers onhoorbaar was.”[41]
Malan was sinies oor die publiek se geesdrif. Ná ’n skamele twee maande in Nederland het hy genoeg gesien om aan sy ouers te skryf: “… van die Europese moondhede kan niks verwag word nie. Die selfsug voer hier die botoon. Bowendien wantrou hulle mekaar onderling te veel om saam te werk. Ons moet nou maar self doen wat ons verwag ander vir ons sal doen.”[42] In sy dagboek het hy opgemerk: “Die heil van Suid-Afrika lê in en moet kom vanuit Suid-Afrika.”[43]
Ondanks Malan se beheptheid met die politiek moes hy ook fokus op die eintlike rede vir sy verblyf in Nederland: sy studie. Hy het sommer uit die staanspoor die jare en maande begin aftel voor hy huis toe kon gaan – teen Desember 1900 het hy uitgewerk hy het nog twee jaar en nege maande oorgehad.[44] Hy sou nie kon raai sy verblyf sou uiteindelik veel langer wees nie.
Die eerste struikelblok wat hy moes oorkom, was dat die Universiteit van Utrecht nie sy vorige kwalifikasies erken het nie. Malan het hom solank verdiep in sy voorbereiding vir die eksamens wat hy weer moes aflê. Die werk was meestal ’n herhaling, maar hy het daarmee vrede gemaak. Dit het hom ten minste die geleentheid gegee om sy toekomsplanne te oorweeg. Hy was steeds onseker oor of hy doktorale studie moes onderneem.[45] Dit laat ’n mens wonder waarom hy dan in die eerste plek Nederland toe is, wou hy dan nie juis vir ’n doktorsgraad inskryf nie? Die dokumente wat behoue gebly het, antwoord nie dié vraag nie, maar ’n mens kan spekuleer dat hy na Europa is omdat hy ná die voltooiing van sy teologiese studie steeds te onseker van homself was om ’n gemeente te lei.
Malan het nogtans besluit om vir die doktorale toelatingseksamens voor te berei. Intussen wou hy die geleentheid ten volle benut om nuwe dinge te leer wat vir Suid-Afrika van waarde kon wees. Hy het besluit hy het nie veel erg aan besienswaardighede nie – tensy hy iets daaruit kon leer. Hy is uit die staanspoor getref deur die omvang van liefdadigheidswerk in Nederland en hy was seker Suid-Afrika sou ná die oorlog soortgelyke instellings benodig. Malan het onderneem om tydens sy langer vakansies ’n spesiale studie hiervan te maak.[46] Hy het sodoende ’n samelewing ontdek wie se benadering tot armoedeverligting aan die verander was.
Die laaste kwart van die 19de eeu en die eerste dekade van die 20ste eeu was ’n tydperk van omvattende sosiaal-ekonomiese verandering in Nederland. Die land het begin industrialiseer en wegbeweeg van handelskapitalisme na ’n breër, moderne kapitalisme. Die uitbreiding van stede en die oprigting van fabrieke het die armes nóg sigbaarder as tevore gemaak. Dit het tot nuwe persepsies oor armoede gelei. Armoede is nie aan liefdadigheidsorganisasies oorgelaat nie, maar as ’n breër maatskaplike kwessie beskou wat deur regeringsbeleid en wetgewing aandag moes kry.
Opvoeding is as die sleutel tot ’n oplossing gesien, veral ook omdat Nederland se demokrasie aan die moderniseer was, wat aan die werkersklas ’n groter politieke stem gegee het. Terselfdertyd het die middelklas se toenemende mag beteken die samelewing is deur burgerlike waardes oorheers. Opvoeding is beskou as ’n belangrike middel om dié waardes aan die massas oor te dra.[47] Dié stand van sake toon treffende ooreenkomste met en wys reeds vooruit na Malan se (en die algemene Afrikaner-nasionalistiese) benadering tot die armblankevraagstuk in Suid-Afrika, wat in die eerste helfte van die 20ste eeu hoog op Suid-Afrika se maatskaplike en politieke agenda was.
As deel van sy “projek” het Malan die grootste weeshuis in Nederland besoek, sowel as ’n sosialistiese kolonie, wat vir hom eienaardig maar interessant was. “Laasgenoemde is ’n poging om die samelewing te verbeter, deur alle private eiendom af te skaf. Almal in die kolonie werk vir die algemene kas, waaruit elkeen weer kry wat hy nodig het,” het hy in ’n brief aan Nettie verduidelik.[48]
Dié eksperiment in sosialisme het Malan nie geïnspireer nie, maar hy was daarna goed ingelig daaroor. Jare later het hy ’n lesing oor sosialisme gepubliseer wat sy deeglike begrip van Karl Marx se teorie toon.[49] Die Nederlandse spoorwegstaking van 1903 het hom met afkeer vervul. Hy kon hom geensins met die werkersklas en hul moeilike omstandighede vereenselwig nie, soos blyk uit ’n brief aan Nettie:
Die spoorwegbeamptes kry skielik sin daarin om hul werk te staak. Die broeines was Amsterdam. Vir ’n paar dae kon geen enkele trein Amsterdam bereik nie. Die regering laat troepe van ander plekke in Amsterdam saamtrek om vir alle gebeurlikhede gereed te wees, dog die spoorwegbeamptes weier rondweg om enige trein te bedien waarin daar ’n soldaat sit. Deur die afsny van alle toevoer was daar ’n geweldige styging in die pryse van alle items, dit was asof die stad beleërd was. So kon dit natuurlik nie langer nie – en die werkers kry hul sin. So asof hulle die mag in hul hande het! So word die werkers langsamerhand die regerende stand in alle Europese lande. Gedurende die laaste paar jaar het die sosialiste in Duitsland verdriedubbel. As die “Kaiser” nie oppas nie, kry hy dit nog op sy kop. Dit op sigself kan nie veel kwaad doen nie, maar ek wil nie graag hê dat dit moet gebeur vóór hy vir Engeland tot sy val gehelp het nie. Dat dit dié botsing van die eerste 20 jaar sal wees, is onmiskenbaar.[50]
Dié woorde lig die sluier op talle gesigspunte van die Afrikaner-nasionalistiese politikus wat op koms was. Hy het ’n burgerlike wantroue in die mobilisasie van die werkersklas gehad en het Engeland se vyande ondersteun – nie omdat hulle sy steun soseer verdien het nie, maar omdat hulle Engeland kon help straf. Hy het ook ’n fyn aanvoeling vir ingewikkelde politieke magspeletjies – en die onvermydelike gevolge daarvan – gehad.
Malan het stadig by sy nuwe wêreld aangepas. Ná ongeveer sewe maande in Nederland het hy aan Nettie verslag gedoen dat hy aan die Nederlanders en hul gewoontes gewoond raak, en nie meer “soos ’n vis op droë grond” voel nie.[51] Tog, soos tipies van enige buitestander in ’n vreemde land, was Malan se waarnemings altyd gegrond op ’n vergelyking met sy eie land, en in sy oë het die Nederlanders nie goed daarvan afgekom nie. Hy skryf aan Nettie:
I’ve often wondered how it is possible that such a level country intersected by hundreds of canals, with a gray mist usually hanging over the landscape, ever could have inspired such great poets as the Netherlands have produced. And that too in a country where woman, who so often is the object or inspirer of poetry, does not command that position of power and influence in society she has with us. By the way, you know that it is a fact that nowhere in the world does woman occupy such a high position in the public estimation as among the Africanders. This not only on the ground of my own observation, but on the authority of our great South African historian Theal. So I would advise you not as yet to set on foot or join in a movement for the emancipation of woman [sic].[52]
In teenstelling met sy geringskatting van die Nederlanders het Malan se verering van sy eie volk net toegeneem, en hy het hul deugde geromantiseer en besing: “My ondervinding tot nou toe is dat nieteenstaande hul beskawing hier, waarop hulle hulself so roem, ons arme verdrukte ou volkie tog in die meeste opsigte ver, ver bo al die ander staan met wie ek nog in aanraking gekom het.”[53] In die middel van die Nederlandse winter het Malan bly verlang na ’n ander landskap, ver weg in die suide:
I can hardly, when I look out of my window on the roofs and trees and streets all covered with a thick layer of snow, picture to myself the oak-shaded stoep of Allesverloren, the green vineyards and orchards laden with the delicious fruit of summer, and the people gasping for breath on account of the heat. To see the trees covered with snow is really one of the finest sights I’ve seen in Europe. This certainly makes up a good deal at any rate for the plain scenery of Holland. Holland certainly is beautiful in summer with its green meadows and shady forests and avenues but in winter it is dull and gloomy. A South African, born and bred in a rugged country cannot but love the wild and romantic Alps, he is almost sure to get poetical, but the tameness of the Dutch scenery soon wearies. I feel that being already naturally rigid, I’m here growing more prosaic every day, living as I do in a prosaic country among a prosaic people.[54]
Malan het dalk aan sy omgewing gewoond geraak, maar hy kon nie met die Nederlanders identifiseer nie. Hy het uit ’n samelewing gekom waar klasseverskille minder opvallend was. Hy kon nie glo dat so ’n sosiale struktuur – ’n monargie en rigiede klassestelsel – vooraanstaande persoonlikhede kon voortbring nie. Hy kon maar net nie gewoond raak aan van hul gewoontes nie, soos om lysies te maak van die geskenke wat hulle op hul verjaarsdag wou hê. Hy het die Nederlanders se oordadige en rigiede sosiale etiket versmorend