DF Malan en die opkoms van Afrikaner-nasionalisme. Lindie Koorts
kan daarop wys dat daar ’n breë basis is – liefde vir S.A. as vaderland, en die handhawing van haar belange bo dié van alle ander lande – waarop Engelse en Afrikaners saam sou kon werk … Ek bedoel dit: die regering moet erken dat S.A. ’n land is wat deur twee blanke nasionaliteite bewoon word, wat selfstandig naas mekaar staan en wat albei vry is sonder dat een oor die ander heers … Afrikaners en Engelse Suid-Afrikaners vorm dan gesamentlik, op die breë basis van “Suid-Afrika my vaderland” ’n Suid-Afrikaanse volk. Die volk bestaan dan egter uit twee seksies, of liewer, twee verskillende volke wat nie teenoor mekaar staan nie, maar selfstandig naas mekaar staan. U sou merk dat ek ’n onderskeid tref tussen Afrikaners en Suid-Afrikaners.[108]
Hierdie laaste stelling, dat daar ’n verskil tussen Afrikaners en Suid-Afrikaners is, is van groot belang. Malan het die term in ’n eksklusiewe sin gebruik – slegs Afrikaanssprekendes kon Afrikaners genoem word. Die begrip “Suid-Afrikaner” was breër en dit is hier waar Afrikaners en Engelssprekendes kon byeenkom. Daarteenoor het genl. J.B.M. Hertzog, die man wat later die Nasionale Party (NP) gestig het, dikwels verwarring veroorsaak, want daar was nooit enige duidelikheid oor sy gebruik van die term “Afrikaner” nie. Soms het hy dit op só ’n manier gebruik dat dit Engelssprekendes wat lojaal teenoor Suid-Afrika pleks van Brittanje was, kon insluit.[109] Waar Hertzog die woord vaag en dubbelsinnig gebruik het, was Malan se beskrywing van ’n Afrikaner helder en onomwonde.
Malan het Hertzog – die man onder wie hy later vir ’n groot deel van sy politieke loopbaan gedien het – in daardie stadium nog nie ontmoet nie, maar hulle was reeds verbind deur ’n gemeenskaplike vriend, M.T. Steyn, voormalige president van die Oranje-Vrystaat. Ná die oorlog het Steyn se verswakte gesondheid hom genoop om mediese behandeling in Europa te ontvang. Hy is deur sy gesin vergesel, saam met wie hy die somer van 1903 by Reichenhall in Duitsland deurgebring het. Teen daardie tyd was Malan al aan die worstel met sy tesis en hy het besluit om ’n stil plek te vind waar hy verder daaraan kon werk.[110] Hy het na Reichenhall teruggekeer – waar hy geweet het hy ook die Steyns kon ontmoet.
Hulle het hom met ope arms ontvang en deel van hul groot, uitgebreide gesin gemaak.[111] Hy was in vervoering met sy eerste besoek en het aan Nettie geskryf: “Ek het President Steyn en sy familie besoek en is baie vriendelik ontvang … Hulle huis is net soos enige ander Afrikaanse huis. Met familielede en vriendekring tel die gesin seker sowat vyftien. Die Pres. het gesê dat ek maar by sy huis moet in- en uitloop op die eg-Afrikaanse manier, sodat ek geen gebrek aan geselskap sal hê nie … Hy is opgewek en vol grappe.”[112]
’n Paar dae later skryf hy opgewonde aan sy pa: “Pres. Steyn sien daar heel goed uit. Hy en sy familie is baie vriendelik. Ek kom nogal dikwels by hulle aan huis. Vandag het ek daar geëet. Môre gaan ek (D.V.) saam met sommige van sy huisgenote op ’n uitstappie in die omgewing. Mrs. Steyn is ’n baie vriendelike en ongekunstelde Afrikaanse vrou en die President self is presies soos een van ons tipiese Afrikaanse boere. Daar is so min styfheid by hom as by die eenvoudigste Afrikaner. Dit is heerlik om weer eens ’n Afrikaner-huisgesin te sien. Dit is, glo ek, die eerste sedert ek uit Afrika weg is.”[113]
Vergeleke met die Nederlanders se strenge sosiale etiket was die informele atmosfeer by die Steyns vir Malan verfrissend en soos ’n bries uit die suide. Gegewe sy geaardheid het Malan sekerlik met die ouer staatsman oor politiek gesels. Steyn was ’n bittereinder, ’n leier wat sy generaals aangespoor het om so lank as moontlik op die slagveld te bly en nie die Boererepublieke se onafhanklikheid prys te gee nie.[114] Die vriendskapsband wat in die somer van 1903 gesmee is, het die res van hul lewens voortgeduur en die Steyns was dwarsdeur sy politieke loopbaan vir Malan ’n bron van ondersteuning.
Toe die somerson uiteindelik begin verflou, het Malan na Utrecht teruggekeer en sy kamer ontruim. Hy wou ’n paar maande lank in Edinburg gaan werk en kon nie van Valeton verwag om sy kamer vir hom uit te hou nie. Malan het einde September in Edinburg aangekom,[115] waar hy hom in sy werk verdiep het. Die tydperk was nie sonder frustrasies nie. Teen Januarie 1904 het hy by Nettie gekla hy het nog nie ’n enkele woord op papier nie.[116] Teen Maart was hy terug in Utrecht, in ’n nuwe kamer, en teen dié tyd was sy skrywery wel goed op dreef.[117] Die meeste van die werk het hom erg verveel – dit was vir hom “so droog soos ’n kurkprop”,[118] maar daar was darem ook oomblikke wanneer alles vir hom verhelder het en vir hom interessant was.[119]
Malan se studie het oor die Ierse biskop George Berkeley gehandel. Berkeley se Idealisme – wat ook as Immaterialisme bekend staan – was baie abstrak en moeilik om te verstaan. Sy mees omstrede, en berugte, stelling was dat materie nie bestaan nie. Dit het die kleurryke Britse skrywer Samuel Johnson na ’n klip laat skop onderwyl hy gebulder het: “I refute it thus.”[120] Volgens Berkeley kon ’n mens ’n voorwerp slegs deur jou sintuie waarneem en aangesien jou sintuie deel van jou verstand vorm, is dit onmoontlik om iets waar te neem, of die bestaan daarvan te bepaal, sonder die gebruik van ’n verstand. Alle dinge bestaan dus kragtens die verstand en niks kan buite die verstand bestaan nie. Esse est percipi: Om te wees, is om waargeneem te word, was Berkeley se grondstelling. Dit beteken nie die voorwerp hou op bestaan wanneer ’n mens se verstand dit nie meer waarneem nie – dit is voldoende dat ’n verstand dit waarneem. God se alomteenwoordige waarneming waarborg dus die bestaan van alle voorwerpe.
God was die middelpunt van Berkeley se filosofie. Dit was ’n tyd waarin vooruitgang in die wetenskap die ateïsme meer aanloklik gemaak het en Berkeley het die wêreld se afhanklikheid van God probeer beklemtoon.[121] Hy het aangevoer alle persepsies en idees het hul oorsprong in God se verstand. Malan het baie van Berkeley se idees aanvaar. Jare later sou hy na God verwys as “’n Oppermagtige Brein”, ’n Groot Ingenieur wat die Afrikanervolk se weg ontwerp het.[122]
Intussen was Malan oorweldig deur al die leeswerk wat hy moes doen. By Nettie het hy gekla al die “ismes” is genoeg om enigeen dronk te maak – idealisme, realisme, immaterialisme, nominalisme – daar is geen einde aan nie.[123] Hy moes teësinnig maar daarmee vrede maak dat sy verblyf in Nederland langer sou wees as wat hy eers gedink het.[124]
In teenstelling met sy verhouding met Valeton het Malan nie ’n noue band met sy promotor, prof. Hugo Visscher, gehad nie. Visscher was ’n politieke aanstelling wat in 1904 deur Kuyper op die universiteit se teologiefakulteit afgedwing is.[125] Hy is moontlik kort ná Malan se terugkoms uit Edinburg as sy promotor aangestel, en dus nadat Malan sy onderwerp reeds geformuleer en die meeste van sy navorsing afgehandel het.
Malan het die skryfproses vermoeiend gevind, en die onderwerp so moeilik en omvangryk dat hy geworstel het om al die los drade bymekaar te hou.[126] In die lenteweer het hy sy vensters so wyd as moontlik oopgehou,[127] maar die vars lug het nie vir meer helder gedagtes gesorg nie. Hy was nooit tevrede met die hoeveelheid werk wat hy verrig het nie en met tye het hy so gesukkel om te konsentreer dat hy skaars iets kon uitrig, wat sake vererger het.[128] Toe die somer aanbreek, het Malan besluit om nêrens heen te gaan nie, maar om deur te druk en sy tesis klaar te maak.[129] Al wat hy wou doen, was om huis toe te gaan.
Die spanning het sy tol begin eis. Sy handskrif het bykans onleesbaar geword. In ’n brief aan Nettie kon hy skaars ’n behoorlike paragraaf skryf en het hy net ’n lys punte neergepen. Een van die punte het eenvoudig gelees: “Ten vyfde: Dit is warm hier.”[130]
Sy ouers was bekommerd oor hom, maar hy het probeer om hul kommer te besweer in ’n brief waarin sy letters beduidend swak gevorm is – in teenstelling met sy gebruiklike duidelike handskrif wat ’n plesier was om te lees. Dit moes sy ouers ’n aanduiding van sy gemoedstoestand gegee het:
U moet nou nie dink dat ek op sterwe na dood is nie. Ek glo dat as ek aan u geskryf het dat ek dodelik siek is, u dadelik sou dink: Nee, nonsens, so erg kan dit nie wees nie; dit is net praatjies. Noudat ek egter skryf dat ek ’n bietjie rus nodig het en ’n behoefte om die lang, moeilike en eentonige werk vir ’n week of wat te vergeet, nou dink u skielik: Die man is byna dood. Nou, daar is gelukkig geen rede om ongerus te wees nie. Ek is, om versigtig te wees, na die dokter en hy het gesê dat daar niks radikaal verkeerd is nie. Die enigste ding is dat my senuweestelsel ’n bietjie uit haak uit is, wat met ’n bietjie sorg en versigtigheid en verandering vanself reg sal kom. Hy het my aangeraai om vir ’n tydjie buite die stad te gaan werk, op ’n plek waar ek tegelykertyd ’n kouewaterkuur kan ondergaan.[131]
Malan