DF Malan en die opkoms van Afrikaner-nasionalisme. Lindie Koorts

      Die man wat na Suid-Afrika se somerhitte teruggekeer het, was nou ’n geleerde doktor – in ’n land waar dié titel ontsag wek en predikante aan die spits van hul gemeenskappe leef. Tog was hy steeds onseker van homself. Hy was 30 jaar oud, maar hy was pynlik bewus van sy gebrek aan ervaring en hy was oortuig ander kon dit ook sien, veral sy pa wat half spottend gesug het: “Ja, Danie, jy het nou só lank gestudeer dat jy amper oud genoeg is om af te tree.”[1] Die woorde was goedig bedoel, maar het seergemaak.[2]

      Sy gesinsopset het in sy afwesigheid verander. Sy pa het afgetree en die plaas oorgegee aan Fanie, wat intussen getroud is. Al het hy geweet hy sou nooit ’n boer kon wees nie, het dit nogtans vir Malan gevoel asof die band tussen hom en sy heimat verbreek is. Die gedagte dat hy voortaan slegs ’n besoeker sal wees in die huis waar hy gebore is, het hom weemoedig gemaak.[3]

      Hy moes nou sy eie, onafhanklike treë begin gee. Die vooruitsig om self ’n gemeente te lei, was vir hom steeds te veel – hy wou eerder ’n hulpprediker wees in ’n gemeente waar hy by die senior predikant kon leer.[4] In Mei 1905, nadat hy sy admissie-eksamens geslaag het,[5] het Malan die pos van hulpprediker in die Heidelberg-gemeente in Transvaal aanvaar.

      Hy het by die predikant, ds. Adriaan Louw, in die pastorie tuisgegaan.[6] Louw het Malan en sy gesin goed geken: Hy was in die 1880’s Riebeek-Wes se predikant en bevriend met Malan se ouers.[7] Louw het die jong Malan se vordering met belangstelling dopgehou en hom kort ná sy terugkoms in Suid-Afrika genooi om by hom aan te sluit.[8]

      Malan se aankoms in Heidelberg het met ’n besige tyd op die kerkkalender saamgeval. Dit was Pinkster en die geslaagde Pinksterdienste waartydens ’n klomp nuwe siele tot bekering gekom het, het hom verheug.[9] Sy groot dag toe hy amptelik as predikant van die NG Kerk gelegitimeer is, het op 29 Julie 1905 aangebreek. Nie een van sy gesinslede kon dit bywoon nie, wat vir hom hartseer was, maar sy ou skoolmeester Theunis Stoffberg en sy vrou was teenwoordig.

      Die geleentheid is as iets besonders beskou, want Malan se legitimering het met ’n sendingkonferensie in Johannesburg saamgeval. Die afgevaardigdes het besluit om die seremonie in Heidelberg by te woon en so het dit gebeur dat ’n ongehoorde 17 predikante vir hom hul seën kon gee.[10] Hulle het in ’n halfmaan om hom saamgedrom waar hy voor die preekstoel gekniel het, elk met sy arm uitgestrek om ’n hand op sy kop te lê.[11]

      Die gemeenskap waarin Malan hom nou bevind het, het die letsels van die Anglo-Boereoorlog gedra. Altesame 867 gemeentelede is op die slagveld of in konsentrasiekampe dood.[12] Die kerkraad het uit geharde stryders bestaan: Een van sy lede het ’n arm verloor, ’n ander albei sy oë. Die dorp het ook ’n groot weeshuis vir oorlogswesies gehad.[13] Toe “dr.” Malan aan die Sondagskool voorgestel word, het die predikant se jong dogter, wat nie die verskil tussen ’n dokter en doktor geken het nie, verheug uitgeroep: “Maar dan kan hy mos sommer die weeskinders verniet dokter!”[14]

      Die Heidelberg-gemeente se kudde was yl gesaai, al met die Vaalrivier langs, wat beteken het Malan moes soms 14 uur aaneen reis om gemeentelede aan die buitewyke van die distrik te besoek. Op dié afgeleë plase het hy dienste gelei vir mense wat voor die oorlog laas ’n diens in die dorp bygewoon het. In ’n beknopte, uitgebrande waenhuis het die versengende hitte sy stem letterlik weggeslaan terwyl hy sy verarmde kudde probeer bedien het. Hier, op die plase, het hy haglike armoede teëgekom, veral onder die bywoners.[15]

      Tog, ondanks al die swaarkry wat hy moes aanskou, het die mense Malan besiel. Aan Nettie Fourie het hy geskryf:

      Moet my nie verkwalik dat ek dit so ronduit sê nie – ons het al heelwat hieroor gepraat. Wat ’n verskil in dié opsig tussen die Transvaal en die Kolonie? Om hier Afrikaans te wees (nie net te voel nie) en te praat en te skryf (die dames nie die minste nie) is die vanselfsprekendste saak in die wêreld. Mense droom nie daarvan om dit anders te doen nie. Arme, verwaterde, ontsenude Kolonie – die papheid en lamlendigheid en onselfstandigheid self, hoewel daar meer as genoeg lip-patriotisme is. Manne van karakter en groot dade kan tans slegs in Transvaal en die Vrystaat gebore word. Die Koloniale gees is daarvoor te arm.[16]

      Ten spyte van die verwoesting was Transvaal vir Malan ’n nasionalis se paradys. Die mense was so anders as dié in die verengelste Kaapkolonie – hulle was vir hom die verwesenliking van sy ideaal. Trou aan sy aard het Malan gou nasionalistiese geesgenote uitgesnuffel.

      In Transvaal kon hy Gustav Preller se koerant, De Volkstem, lees. Preller het later bekendheid verwerf as een van die dryfvere agter die Tweede Afrikaanse Taalbeweging, sowel as vir sy nasionalistiese publikasies oor die Afrikanergeskiedenis, wat ontsettend gewild was.[17] Soos Theal voor hom het Preller Afrikaners se verlede as ’n stryd tussen Afrikaner-nasionalisme, Britse imperialisme en swart “barbarisme” uitgebeeld. Deur die loop van 1905 en 1906, wat deels saamgeval het met Malan se verblyf in Transvaal, het Preller ’n reeks artikels oor die Voortrekkerleier Piet Retief geskryf wat in De Volkstem verskyn het. Dié artikels is in 1906 saamgevat in ’n boek met die titel Piet Retief, Lewensgeskiedenis van die grote Voortrekker. Die boek is geroem as een van die eerste prosawerke van die Tweede Afrikaanse Taalbeweging.[18] Dit was vol beskrywings van die gruweldade wat teen die Voortrekkers gepleeg is, kompleet met “babas se vergruisde harsings, dooie vrouens en drywende vere uit die geskeurde matrasse”.[19]

      Dit was Preller se werk as taalaktivis wat Malan aangetrek het. In Maart 1905 het Onze Jan Hofmeyr ’n rede in Stellenbosch met die titel “Is’t ons Ernst?”[20] gehou. Hofmeyr het Afrikaners se erns oor hul taalregte bevraagteken omdat hulle gekla het Nederlands word deur Engels verdring, maar geen poging aangewend het om hul regte af te dwing nie. Dit was dieselfde sentiment wat Malan in sy brief aan Nettie uitgedruk het: Daar is baie lippediens, maar geen poging om die daad by die woord te voeg nie.[21]

      In antwoord op Hofmeyr se rede het Preller ’n reeks artikels in sy koerant gepubliseer wat later as ’n boek met die titel Laat’t ons toch Ernst wezen! uitgegee is. Waar Hofmeyr se rede gehandel het oor Afrikaners se reg om Nederlands pleks van Engels in die openbaar te gebruik, veral met die oog op die opvoeding en godsdiensonderrig van hul kinders,[22] het die jong Preller laat hoor Nederlands is vir Afrikaners ’n dooie taal. Die studie van Nederlands was sekerlik verrykend, maar