DF Malan en die opkoms van Afrikaner-nasionalisme. Lindie Koorts
onbetaalbare prys stel … Hy het daarop afgedruk, Sy eie beeld, Sy eiendomsmerk … Hy was gereed om daarvoor te betaal, ja, vir die siel van die arme dronke Kleurling, wat langs die straat lê, die duurste prys, wat ooit menselippe het genoem, die bloed van die ewige Seun. Kan Hy dan anders as oor die saligheid van sulk ’n siel vervuld wees met ’n heilige erns? Kan Hy anders as streng rekenskap afeis van iedereen, wat dit in sy mag gehad het om daardie siel te red of te verderf?[79]
Deur middel van die Kain-en-Abel-metafoor het Malan dit duidelik gemaak dat Montagu se wit inwoners inderdaad hul bruin broers se oppassers was. Wit petisionarisse moes verantwoordelikheid aanvaar vir hul magsposisie. Hulle was by magte om reeds verswakte alkoholiste aan nog meer versoeking bloot te stel – of hulle kon die versoeking verminder en daardeur ’n worstelende siel bystaan.[80]
Malan se denkpatroon het nog ’n belangrike komponent bevat: Sosiale euwels moes van bo af deur outoritêre maatreëls beveg word. Dit kon nie aan die individu oorgelaat word om hulle alleen die stryd aan te sê nie. Hierin sien ’n mens ’n denkpatroon wat van die standpunt uitgaan dat die meeste probleme deur gepaste regulasies opgelos moet word – en dit was later Malan se oplossing vir vele moeilike vraagstukke.
Malan se preek, wat sy gemeente se Christelike gewetes aan hul rassestatus gekoppel het, het ’n diep snaar aangeroer. Die reaksie was geesdriftig. Danksy die preek is ’n petisie opgetrek om ’n aantal van die dorp se kantiens te sluit. Die petisie was suksesvol, wat tot nog maatreëls gelei het, soos die inperking van die ure waartydens alkohol verkoop kon word.[81] Malan het die teenoorgestelde van die distrik se wynboere verwag en was uit die veld geslaan deur dié positiewe reaksie.[82] Die ervaring het hom sekerlik geleer om sy vrese tersyde te stel en moeilike vraagstukke regstreeks te takel – ’n waardevolle les vir ’n toekomstige politikus.
Malan sou egter nooit kon raai sy preke was vir hom die weg na ’n politieke platform aan die baan nie. Die minder geskoolde lede van sy kudde het aanvanklik gesukkel om sy preke te volg, maar vir die geleerdes onder hulle was Malan se woordbediening ’n oratoriese fees waarvoor hulle ver sou reis.
Maria Elizabeth Rothmann (M.E.R.), wat later ’n bekende Afrikaanse skrywer geword het, het Malan in Montagu hoor preek. Sy redevoerings het haar herinner aan Matthew Arnold se beskrywing van styl: “Have something to say, and say it as clearly as possible.” Malan kon sy gehoor meer as ’n uur lank boei en sy redenaarskuns het nie vir ’n oomblik gewankel of verswak nie. Dit was omdat hy ure bestee het aan die slyp van sy argumente. Hy het selfs geweier om ’n eenvoudige gebedsbyeenkoms toe te spreek as hy nie tyd gehad het om voor te berei nie.
Afskrifte van sy preke het gou versamelitems onder sy vele bewonderaars geword.[83] Een van hulle was Andrew Hofmeyr, wat ’n regspraktyk in Montagu gehad het en die kleinneef van Malan se kweekskoolprofessor N.J. Hofmeyr was. Hy het afskrifte van Malan se preke gemaak en dit aan sy broer Willie gestuur. Willie was ’n vennoot in ’n Kaapstadse regsfirma en het Malan as ’n medestigter van die ATV geken.[84] Jare later was dit die einste Willie Hofmeyr wat ’n teësinnige Malan oorreed het om die politiek te betree.
Intussen het Malan hom met kerksake besig gehou – wat onvermydelik regeringsake weerspieël het. Die vier kolonies het nader aan mekaar beweeg en in 1910 het hulle die vier provinsies van die Unie van Suid-Afrika geword. Teen einde 1911 en in die loop van 1912 het die politieke partye wat die Afrikaners in die Kaap, Transvaal en die Vrystaat verteenwoordig het – die Afrikaner Bond, Het Volk en Orangia Unie – hulself ontbind en die Suid-Afrikaanse Party (SAP) gevorm. Die SAP, onder die leierskap van Louis Botha, het ’n nuwe ideaal verteenwoordig: die vereniging van die Afrikanerdom binne ’n enkele party, al was daar ook ’n paar gematigde Engelssprekendes onder sy lede.[85]
Die eenwording van die kolonies het die NG Kerk genoop om ’n soortgelyke stap te oorweeg omdat dit uit vier aparte sinodes bestaan het. Die posisie van die Kaapse bruin lidmate was die kern van die debat oor kerkvereniging. Hoewel die Sendingkerk in 1881 gestig is,[86] het bruin lidmate steeds die reg gehad om aan die NG Kerk behoort. Hierdie reg het egter nie verder noord as die Oranjerivier gestrek nie en vir die noordelike provinsies was die gedagte aan selfs een of twee bruin afgevaardigdes na die sinode te erg. Die kerk se verenigingspogings het dus op dié punt misluk[87] en is eers ná Malan se dood bereik.
Malan self was ten gunste van die kerk se eenwording, wat vir hom deel was van die breër vereniging van die Afrikanervolk. Suid-Afrika se politieke eenwording was vir hom ’n droom wat bewaarheid is en aanvanklik was hy versigtig optimisties. In die lig van die oorwinning vir Afrikanereenheid was die kerk se onvermoë om te verenig ’n ware teleurstelling. Malan het gemeen die bruin afgevaardigdes na die sinode was so min en hul teenwoordigheid so onbeduidend dat hulle nie ’n bedreiging vir die drie noordelike provinsies kon wees nie.
In ’n brief wat hy in Mei 1912 geskryf het, het hy die uitslag betreur. Dit was volgens hom die resultaat van swak tydsberekening – “nieteenstaande die Unie, begryp die volk nog lank nie dat hy nou werklik één is”.[88]
Die realiteit was dat Afrikaners se provinsiale lojaliteit steeds veel dieper gelê het as hul lojaliteit teenoor ’n verenigde Suid-Afrika waarin Engelse en Afrikaners nou ’n enkele nasie gevorm het. Die provinsiale lojaliteit het gemanifesteer in die heldeverering van vooraanstaande persoonlikhede wat as die verteenwoordigers van bepaalde streke beskou is. Die helde van die Anglo-Boereoorlog het veral in die noordelike provinsies ongeëwenaarde agting geniet. Transvaal was ’n Botha-Smuts-vesting en Vrystaters het oudpresident Steyn en J.B.M. Hertzog byna verafgod. In die Kaap was die bewondering vir sy voormalige eerste minister John X. Merriman nog baie sterk.
Daar was egter ’n nuwe geslag Afrikaners aan die opkom. Hulle het nie die oorlog beleef nie en het nie dieselfde toewyding aan sy ikone gehad nie. Hulle het Botha se pogings om konsiliasie, oftewel versoening, tussen Afrikaners en Engelse teweeg te bring begin uitdaag.
Botha het dit besef en dit het hom bekommer. Wat hom nog meer gekwel het, was dat dit gelyk het of die jonger generasie ’n alliansie met die magtigste van al die Afrikanerinstellings, naamlik die NG Kerk, vorm. Hy het dit nodig geag om Jan Smuts teen dié bedreiging te waarsku: “Jannie, jy en ek sal êrens ’n standpunt moet inneem, want vir my lyk dit duidelik dat daar ’n onderhandse samewerkery teen ons beginsels en gematigde politiek is … Die jong Afrikaners en veral ons Kerk gaan nou te ver, ons moet hulle laat omkeer voor dit te laat is, want so kan dit nie voortgaan nie.”[89]
Ongelukkig vir Botha het die golf van Afrikaner-nasionalisme binne die kerk en onder die jonger geslag bly groei, en Malan was onderweg na die kruin. In 1911 het die studente van Stellenbosch ’n groot taalfees gereël om die Uniegrondwet se verskansing van gelyke taalregte te vier, veral omdat dit die oorheersing van Engels in die voormalige kolonies amptelik begrawe het. Malan het ’n roerende toespraak, “Taal en Nationaliteit”, by dié konferensie gelewer.[90]
In sy rede het Malan hom weer eens van ingewikkelde linguistiese uitdagings gedistansieer en in stede daarvan die taal aan ’n breër, nasionalistiese ideaal gekoppel. Hy was vas oortuig al die Afrikanergemeenskap se probleme is daarin gewortel dat hul taal en identiteit nie erkenning kry nie, en dat op hul kultuur neergesien word. Die situasie was besonder nypend in die skole, waar Afrikaners se taal en geskiedenis in ’n hoek gevee is. Dit het volgens Malan ’n skadelike uitwerking op Afrikaners se karakter gehad omdat ’n volk wat sy selfrespek verloor het nie op ’n sterk karakter kon hoop nie.[91]
Die toespraak het Malan se verweefde wêreldbeskouing ontsluit. Hy het alles wat vir hom kosbaar was, saamgevleg: taal, nasionalisme en godsdiens. Taal was meer as net ’n kommunikasiemiddel: “Die taal is die omhulsel wat alles wat tot ’n volk behoort, saambind en tot één maak. Dit is die skil om die vrug, die vel om die liggaam, die bas om die boom, dit is nie net daar om saam te bind en in te sluit nie, maar ook om af te sluit teen dit wat buite is en tegelyk om alle gesonde groei en uitbreiding moontlik te maak.”[92]
Vir Malan was nasionalisme ’n lewende, groeiende organisme, met taal as die gom. Dit was heilig omdat die volk sy bestaan slegs aan God se wil te danke het. Malan het geglo God openbaar Hom in die geskiedenis, wat keer op keer bewys het verbrokkeling, eerder as vereniging, is die natuurlike orde. Die verhaal van die toring van Babel was ’n uitdrukking van hierdie diepgewortelde sielkundige en