Diepsee. E. Kotze
Dis ’n gruwelike dag. Met die draai van die somer kom daar soms sulke dae wanneer daar eintlik ’n swaelreuk uit die kliprantjies opslaan. Wanneer dit voel die duiwel krap vir oulaas kole uit voor die herfsgeel vlam in die bome. Glad nie ’n dag vir slag nie. Sulke dae dam die swoelte in die grasdak op en slaan snags binnetoe. Straks word die vleis bedompig. Maar daar is oesmense in die boorde wat rantsoen moet kry.
Lya sleep die blinkgeskuurde emmers deur die syferdam, keer hulle op die wasklip om en maak die blousellappie in ’n hoë mik sit. Dan sluk sy die laaste bietjie afgekoelde middagkoffie weg, spoel die bekertjie uit en begin haar eie goed bymekaarmaak.
Eenkant in die son lê haar kinders: die klein-kind aan die slaap onder ’n luier, en die lam enetjie met sy vuil gevreetjie. Hy loer vir haar met helder wakker oë en lig sy lyf toe hy gewaar dis looptyd. Sy maak die kleintjie in die abbakombers agter haar rug vas, tel die lamme op haar arm en gaan sê vir die boervrou sy loop eers.
By die agterdeur kry sy haar wasgeld en ’n treksel koffie-en-suiker deurmekaar in ’n vaalkardoes, ’n dubbele sny vis-en-brood daarby. Die oorskietsplinter seep kan sy maar vat om haar eie goedjies mee te gaan uitvryf.
“En onthou nou van die slagtery, kom maar deur as jy die veewagter met die skaap op die werf gewaar,” word sy herinner.
Met die uitgetrapte voetpad stap sy af rivier toe, oor die damwal en anderkant teen die skuinste uit, verby die ry enerse lae rietdakhuisies. Die Solmse woon in die heel laaste huis, langs die olienhoutbos, effens apart. ’n Kamer en kombuis is dit, met ’n venster en ’n deur en ’n skoorsteen. En ’n uitgetrapte stoep wat net hoog genoeg is om die vark uit die agterdeur te hou.
Die skoorsteen rook en die bodeur is oop, dus weet sy die skool is al uit.
Die opgeskote Mietjie het klaar geknie: ’n dubbele brood in ’n paraffienblikpan.
“Ma,” begroet sy Lya toe dié onder die lae kosyn inbuk en die lam kind op die drumpel laat sak, “Lewies-goed het weer aartappels in die as.”
Lya gryp die houtriem agter die deur en slaan ’n lang hou oor die tafel, maar die twee onkruide spat by haar verby en sy kry net ’n windhou in. “Hoekom is julle so ongehoorsamig? Vanaand kan julle met jul bekke teen die wind sit!” Die boer is deesdae strik met die aartappeluithalery en staan self by om te kyk dat daar nie te veel raak gesteek word nie. Dis nie meer net vir loop haal nie.
En dit word al hoe moeiliker om die kinders elke aand dik te kry. Nié op geel skorsies en uitskottamaties nie.
Vanaand kan sy darem reken op die harslag. In die groot huis eet hulle mos nie long nie, en as sy die kop kap, val die koker ook nog haar kant toe. So prakseer sy terwyl sy die klein-kind losknoop en laat drink.
“Jy moet maak en winkel toe hol,” sê sy vir Mietjie, “en vir my kom water dra. Ek weet nie of ons gespoel kom voor ons begin slag nie.”
Die paar muntstukke wat sy met die was verdien het, lê op haar handpalm en sy stoot die kleingeld met ’n flitsbeweging van haar duim oop, oorlê dan prakties: Twee kerse, bottel lampolie, boksie mêtjies, pakkie twak, pakkie kerrie. Suiker? Maar nee, dan kom dit kort vir koffie, en die trekseltjie uit die plaaskombuis is mos darem soet gemaak. Nietemin is sy skielik watertand vir ’n lekker ding. Sy voer ’n kortstondige stryd, swig dan voor die versoeking. “Bring ’n pakkie tjips.”
“En ’n muis vir my? Vir die loop?”
“Muis!” Die lam kind lig sy bolyf. Hy roei homself voort met sy elmboë en kom hang halfmas aan die tafelpoot.
“Bring maar twee muise. Maar jy moet maak en kom. Jakkie, sie jy die kleidjie los, as jy Ma se breekgoed daar aftrek …! Lewies, kom vat die kind!” Maar Lewies is weg en sy sit Jakkie by die deur uit tussen die hoenderkuikens. Sy kan dit nie waag om hom alleen in die huis te los nie, hy pluk alles om.
Wat sy het, het sy swaar bymekaargekry, en geld om ander te koop, het sy nie. Sal daar ook nooit weer wees nie. Hulle is arm. Jan Solms loop dik gelap en Mietjie se klere span, die jongetjieskinders se goed is gaar gedra. Hulle is deesdae aan alles kort: kooigoed en warmgoed, en agter met hul klops. Dis ’n treurigheid as jy daarmee agter is, as jy die dag moet rondval om jou dooies begrawe te kry.
Daar is nie ander genade nie, sy sal die naweek maar die kinders moet vat en gaan besemriet pluk. Hulle betaal nou ses sent vir ’n ordentlike bos en Mietjie pluk al fluks. Sy kan nog wasgoed ook vat en partymaal stuur missies Radyn van die bruin skool lap- en stopwerk.
Vir die afval se skraap word sy darem ook betaal.
Daar hang ’n donderweerbenoudheid in die lug en die wolke pak so wit soos blomkole oor die berg saam.
Lya staan teen die wasbad met ’n verwyt.
Dis sy wat die ongeluk oor hul huis gebring het. Dit was met Jakkie se kleinte. Sy het melkkoors gekry en moes hom hans grootmaak. Jan Solms het ’n varksog en jongetjies verruil vir ’n versie wat in die melk was en so het hulle genoeg melk vir die kleintjie en vir hulself gehad. Jakkie was rondvet van melkpap en hulle het dwarsdeur die winter snysels met kaneelsuiker geëet. Hulle het dit breed gehad daardie tyd.
Maar op ’n middag, toe die kind al ’n kruipkind was, staan sy voor die stoof die pot en roer toe sy iets agter haar hoor. Eers dag sy dis die kind onder die tafel, maar toe sy omkyk, sien sy dis ’n vrou, en toe sy weer kyk, sien sy die vrou se oë, en dis twee vlamme. En sy skrik en sy skree: “Jou mame se moer!” En met dié dat sy skree, kook die melkpot agter haar oor en toe sy weer kyk, is die vrou weg.
Dis die vuurgees, sê antie Kaatjie toe vir haar, en sy’s nou kwaad, want jy’t haar gevloek.
Op ’n middag toe die mansmense in die perskebome is en sy onder by die fontein met die wasbondel, maak die weer uier en las aan en raak aan die grom. Toe gee die wind een warreling en slaan daar ’n blits uit die lug uit en in die bloekom waaronder die koei op lyn staan. Net ’n vuurstreep en ’n swaelruik, toe staan die boom pikswart geskroei en lê hul melkkoei gaar verbrand.
Daarvandaan ry die ongeluk hulle.
Sy moes voetval vir ’n bietjie afgeroomde melk vir Jakkie. En die kind begin sommer agteruitgaan. Op ’n dag het hy net ’n koors en sy en antie Kaatjie staan bont, maar hy bly siek, tot hulle hom dokter toe vat en weg hospitaal toe. Toe hy terugkom, lyk hy soos hy vandag nog lyk, sy beentjies uitgeteer en hy sleep waar hy moet wees.
Sy kry swaar onder die vloek.
Sy staan en was met een oog op die plaaswerf.
Toe die slagtery begin, moet sy nog net spoel. “Ons sal nie nog vanaand daarby haal nie, vat maar in,” sê sy vir Mietjie, “anners slaap die hoenders vannag daarop.”
“Lewies,” skree sy toe sy afsak rivier toe, “as ek skree, kom haal jy die harslag. En sôre dat daar water in die huis kom en kyk na die kinders!”
Sy’s oorlams met ’n slagtery. Sy stook eers onder die swart driebeenpot met skraapwater en vat dan die slagding uit die mansmense se hande.
Die boervrou kom met ’n skottel vir die lewer en niertjies. “Vat jy maar die hart ook en die binnevette. Braai vir julle uit.” En die lekker-lekker soetvleis.
Lewies kom haal die koerantpapierpak. “Loop gee vir Mietjie, sê sy moet solank opsit,” sê Lya.
Kortendag hang die skaap. Toe pak sy die afval. Daar is niemand op hierdie plaas wat ’n afval uit Lya se hande kan kom vat nie. Maar vanaand sukkel sy.
“Ek sal nog ’n blyts moet kry,” bely sy met ’n skaam gesig, verleë oor die oponthoud. “Hy maak swaar skoon.”
Daar het mettertyd ’n weer aangegroei en die wind warrel kort-kort onder die pot in. Sy druk die uitgebrande stompies dieper in en verskuif die blou skottel met die skoon pens en pootjies.
Af en toe blits dit. Maar ver weg. Die mense het uitgeval en staan en wag vir hul dop voor die wynkamer.
Die boervrou kom ’n slag kyk. “As jy nou met die kop klaar is, moet jy maar los tot môreoggend toe, dan kan jy mos