Гөлтуран / Гультуран (на татарском языке). Рәдиф Гаташ
җыр димме:
– Европада татар шагыйрьләре!
Европада —
Одер, Висла, Влтавада каберләре…
Сугыш җиле алып килгән дә ирләрне,
Берлин төрмәсеннән
Европага баккан Җәлил.
Атакага кергән анда Кәрим.
Польша аша узган Кутуй.
Европада – Баян.
Илләр яшәве өчен гомерләре янган.
Алар чакыра безне,
Чакыра истәлеге,
Соңгы шигырьләре, каберләре:
– Европада татар шагыйрьләре!
Мондый шигырьләре белән Гаташ трибун шагыйрь булып мәйданнарга чыкты.
Татар шагыйрьләренең Аурупа картасына каннары белән язган исемнәрендә каһарман һәм трагик тарих гәүдәләнә. Шагыйрь милли тарихның батыр һәм фаҗигале сәхифәләрен төрле яссылыкта күздән кичерә. Җөмләдән берсе, милләтнең җанын, табигатен, үлемсез рухиятен чагылдырган татар китабы язмышы аның өчен «гасырларның оран-хитабы» булып тора. «Татар китабы» дигән шигырен ул бөек остаз Хатип Госманга багышлый:
Сөйлә, китап, нинди гамьнәр кичеп,
Төрле илләр үтеп, шулай да
Бирдең алмаз телебез ачкычларын,
Бабамнарның газиз тавышларын
Ишеттердең ничек Тукайга?
Асыл мираслары заманнарның,
Гасырларның оран-хитабы
Хәтерләрдә булсын!
Сөйлә әйдә
Син, үлемсез халык китабы!
Монда шигърияткә Хәсән Туфан алып килгән метафорик гыйбарә төрләндерелә: «туган телебез дигән бу алмаз». Шагыйрь, шул рәвешчә, ике үлемсезлекне – халык үлемсезлеген һәм китап үлемсезлеген – бер итеп күрә.
Рәдиф аерым шигырьләрендә үзен бик тапкыр парадокслар остасы итеп күрсәтә. «Авар шагыйре Мәхмүткә» дигән шигырендә ул каләмдәшенең, шашып гашыйк булса да, кыз белән җан уртаклыгы тапмыйча газапка таруында мондый позитив күрә:
Ул кызны мин һаман уйлап йөрим:
Газап белән бергә
Ул бит сиңа мең елларга җитәр
Үлемсезлек бирә.
Мин үпкәлим аңа: аңламаган,
Сине ташлап киткән.
Һәм аклыйм да: яратмавы белән
Сине шагыйрь иткән…
Күрәсең, Кавказда мондый гыйбрәтле хәлләр була килгән: горур халык бит, ул горурлык, күрәсең, күбрәк кызларында гәүдәләнә. Сәмәд Вургун турында шундый риваять сөйлиләр. Азәрбайҗан шагыйре тарихында да бәхетсез мәхәббәт зур роль уйнаган. Шагыйрьнең олы юбилее вакытында театр вестибюлендә бер ханым Вургун хатынын чакырып ала да: «Синең иреңне мин шагыйрь иттем», – ди. Хатын, килеп, моны иренә сөйли. Һәм шагыйрь: «Бар да әйт, хәзер инде әнә теге, янындагы ишәкне шагыйрь ясасын», – ди.
Шагыйрьнең мәхәббәт лирикасына караган үтә шәхси һәм гаять интим шигырьләр арасында һич югалып калмый торган бер гамь бар: ул – ил язмышы хисе. Менә ул Агыйделнең көләч ярларында, Илеш ягында җанны тетрәткеч «Уел» җырын ишетә һәм шуннан мондый гомумиләштерүгә килә:
Җилләр исте… Батыр ирләр үтте,
Илләр үтте кичеп уемнан;
Ил