Идегәй. Татар халык дастаны. Эпосы, легенды и сказания
у булды.
Биләгәне кол булды,
Әйдәгәне мал булды.
Сарай дигән каласы,
Сиксән күчә[2] арасы,
Сары мәрмәр Алтын Таш[3]
Сигез йортка дан булды,
Аларда дан булмады.
Суна[4] тибеп каз алган
Кара лачын Төкле Аяк —
Ау лачыны бар иде,
Тугыз йортка дан булды.
Азамат ир Туктамыш —
Акбүз аты астында,
Лачыны ияр кашында,
Чирүле күлдә кош чөеп,[5]
Дәүран сөргән хан булды.
Ул дәрья да бу дәрья[6],
Ул дәрьядан Сырдәрья,
Сырдәрьядан Сәмәрканд,
Сәмәркандта утырган
Әмир Бырлас Шаһ Тимер[7]
Туктамышка хат бирде.
Ул хатында бу диде:
«Җаектан ашу Ак Түбә[8],
Иделдән ашу Күк Түбә,
Күк Түбәдә ак сарай;
Анда утырган Туктамыш —
Ул Туктамыш син булсаң,
Курымны[9] эчкән син булсаң,
Сине баккан мин булсам,
Тугрына[10] кунган Төкле Аяк
Тугыз йортка дан булса,
Аны миңа тапшыргыл».
Туктамыштай олы хан,
Укыган соң бу хатны,
Уңына торып бер бакты,
Сулына торып бер бакты,
Эченә суык боз төште —
Туң тимердәй күк булды,
Эченә кызу ут төште —
Сум[11] тимердәй кызарды.
Кызарган соң ут булды,
Аннан да үтеп ак булды.
Азамат ир Туктамыш
Анда җавап хат бирде,
Ул хатында бу диде:
«Ул дәрья да бу дәрья,
Ул дәрьядан Сырдәрья.
Сырдәрьядан Сәмәрканд;
Сәмәркандта утырган
Аягы чонтык[12] Шаһ Тимер
Әмир Бырлас син булсаң;
Аргы атасы Чыңгыз хан,
Бирге атасы Туйгуҗа,
Аннан туган Туктамыш —
Ул Туктамыш мин булсам;
Күк Түбәдә ак сарай,
Анда утырган хан булсам,
Ил булганга ил булсам,
Яу булганга яу булсам;
Кара лачын Төкле Аяк
Сиңа булмас, Шаһ Тимер!
Тугыз йортка дан булган,
Кара лачын ау кошым
Сиңа булмас, Шаһ Тимер!
Аннан кала Бүз тойгын[13] —
Ул да булмас, Шаһ Тимер!
И Шаһ Тимер, Шаһ Тимер,
Тешең җитсә, таш кимер!
Сигез йортка сыймадың,
Тугыз йортны куймадың,
Сычкан типкән бидаяк[14]
Сиңа булсын, Шаһ Тимер!»
Хат бөтелде[15], сүз бетте.
Ай бетте дә көн бетте.
Ел артыннан яз килде,
Чирүле күлгә кош килде,
Күгәл[16] белән каз килде.
Оя баскан Төкле Аяк —
Ул да бала чыгарды.
Кош чөюгә мәл килде.
Ау кошларын караган
Азамат ир Туктамыш
Аны үзенә чакыртты:
«Әй Котлыкам, кил, – диде. –
Тугыз йортка дан булган,
Оя баскан Төкле Аяк
Ике бала чыгарса,
Икесен бер сынап күрәем,
Аны миңа бир», – диде.
Котлыкыя би килде.
Кыл ефәк бау муйнында –
Ике бер тиң бала кош,
Икесе дә кулында;
Ул кошларны биргәндә,
Туктамыш хан алмады,
Бер артык күз салмады.
– Әй Котлыка би, – диде.—
Болгар белән Сарайда
Мин Туктамыш хан икән,
Тугрыма кунган Төкле Аяк
Тугыз йортка дан икән,
Аны баккан син икән,
Аны көткән мин икән,
Аннан
Күчә – урам.
Алтын Таш – Сарай шәһәрендәге хан бистәсе.
Суна – кыр үрдәгенең сирәк очрый торган бер төре.
Кош чөю – өйрәтелгән ау кошлары белән җәнлек аулау, кошны кулдан чөеп җибәрү.
Ул дәрья дигәне – Җаек, бу дәрья дигәне – Идел, ягъни Иделдән ары – Җаек, Җаектан ары – Сырдәрья дигән сүз.
Әмир Бырлас Шаһ Тимер – Аксак Тимер (Тимерләнк, Тимерлан, Тимур, 1336–1405), Ур-та Азия дәүләт эшлеклесе, полководец, 1370 елдан – әмир, чыгышы белән Бырлас ыруын-нан. Башкаласы Сәмәрканд булган дәүләт төзегән, Алтын Урданы тар-мар иткән, Иранга, Кавказ артына, Һиндстанга, Кече Азиягә һ.б. талау походлары ясаган.
Ак Түбә – елга һәм түбә исеме. Алтын Урда чорында Иделдән алып Сырдәрьягача булган җирләр Ак Түбә һәм Ак Урда дип йөртелгән.
Кур – кымыз ачыткысы, кымыз төбе.
Тугры – кош кундыра торган агач. Бу сүзнең «тур, тургач» рәвешендә әйтелеше дә очрый.
Сум яки сом – саф, катнаштырылмаган. Сум акча, сум ит кебек сүзләрдә дә очрый.
Чонтык – кыска, җитешмәгән. Аксаклыгыннан көлү. Аллегорик мәгънәсе – «хан булырга синең нәселең затсыз, артымнан җитәргә аягың кыска».
Бүз тойгын – ак карчыганың бер төре, Туктамыш ханның икенче дәрәҗәдәге ау кошы.
Бидаяк – карчыганың бер төре.
Бөтелү – язылу.
Күгәл – кыр үрдәгенең бер төре.
Котлыкыя – тарихчыларның күпчелеге күрсәтүенчә, ак мангыт ыруыннан булган. Мангыт кабиләсенең бер өлеше башлыклары Нугай мирза исемен алып, нугай дип аталып киткән.
Би – аксөяк, феодал.