Идегәй. Татар халык дастаны. Эпосы, легенды и сказания
ике баласын
Сорап торган мин икән.
Миңа сонып торганың —
Аягы төксез бидаяк, —
Аны үзеңә ал! – диде. —
Үз кошларым бир! – диде.
Котлыкыя би әйтте:
– Әй ханиям, ханиям,
Тугрыңа кунган Төкле Аяк
Тугыз йортка дан булса,
Синең белән дан булды;
Кичә син дә чал булдың,
Бүген ул да чал булды.
Йомыркасын салганда,
Картлыгыннан шил[21] булды,
Аннан туган ике кош
Бидаякка тиң булды,
Ул ике кош шул, – диде.
Туктамыштай олы хан
Уңына торып бер бакты,
Сулына торып бер бакты,
Күңеле боздай бозарып,
Күзе курдай[22] кызарып,
Анда торып моны әйтте:
– Сәмәркандта утырган
Әмир Бырлас Шаһ Тимер;
Аргы утырган ул булса,
Бирге утырган мин булсам,
«Кара лачын Төкле Аяк
Тугыз йортка дан булса,
Аны миңа тапшыргыл», – дип,
Боерып торган ул булса,
Аның телен алмаган[23]
Туктамыш хан мин булсам,
Ау лачыным караган
Котлыкыя син булсаң,
Салган ике йомыркасын
Оядан алган да син икән!
Кош бидаяк йомыркасын
Ояга салган да син икән!
Лачынымның токымын
Шаһ Тимергә биргән дә син икән!
Аягы төксез бидаяк —
Аны да булса күтәреп,
Минем кашыма килгән дә
Син икән, әй, син икән!
Туктамыш хан янә әйтер:
– Һай Котлыка, Котлыка,
Коның котсыз, Котлыка!
Дәвер кемнең дәвере? —
Туктамышның дәвере!
Заман кемнең заманы? —
Туктамышның заманы!
Җавабың бир, Котлыка!
Туктамыш хан янә әйтер:
– И Котлыка, Котлыка!
Шаһ Тимер суккан сум алтын,
Сум алтынга сатылдың!
Бер башыңны ике иттең,
Ике ханга баш ордың,
Җавабың бир, Котлыка!
Котлыкыя би әйтте:
– Әй ханиям, ханиям,
Кас дошманың[24] Шаһ Тимер,
Шаһ Тимергә сатылсам,
Бер башымны ике итсәм,
Ике ханга баш орсам —
Сездән дәүләт киткәне,
Бездән дә ырыс киткәне.
Башыбызга – уртак көн —
Ул шул икән, ханым әй,
Ул шул икән, ханым әй!
Азамат ир Туктамыш
Әрләп-хурлап аны әйтте:
– Һай Котлыка, Котлыка!
Коның[25] котсыз, Котлыка!
Дәвер кемнең дәвере? —
Туктамышның дәвере!
Заман кемнең заманы? —
Туктамышның заманы!
Куш канатлы алтын таҗ,
Күз урнында гәүһәр каш,
Чыңгыздан[26] килгән дәүләт кош
Бу башымда түгелме?
Алты айлык агыр[27] йорт,
Итәгемдә яткан йорт,
Салыгыннан салыгын[28]
Салып алган мин икән,
Урдасыннан
Шил – кайтыш.
Кур – кымызның ачыткы төбе.
Телен алмау – сүзенә илтифат итмәү.
Кас дошман – җан алырга йөргән дошман, халык телендә «хас дошман» рәвешендә дә әйтелә.
Кон – чырай.
Чыңгыз – Чыңгыз хан (Тимучи, 1155–1227 еллар тирәсе). Ул 1206 елдан Монгол импе-риясенең ханы булган, Азиягә һәм Көнчыгыш Европага яулап алу походлары оештырган.
Агыр йорт – хөрмәтле йорт.
Салык – салым.