Идегәй. Татар халык дастаны. Эпосы, легенды и сказания
ир Туктамыш
Үз гаебен аңлады,
Күңле боздай бузарды,
Күзе курдай кызарды,
Борлыгып карар тапмады;
Урнында ятты-ятмады,
Өч көн күзен йоммады,
Өч төн йокы татмады.
Йәникә ханәш анда әйтте:
– Борлыкмагын, Туктамыш,
Боекмагын, ханиям!
Елкычыдан би булган
Кобогылның өрәге
Өрәгеңнән өстен булганда,
Аны түбән кылаек!
Коты синнән котлы булганда,
Аны да котсыз кылаек;
Кобогыл янә килгәндә,
Сусынга бал куяек,
Сусын балның эченә
Агу-зәһәр кояек.
Ул яу микән, ил микән[89] —
Аны шунда сынаек!
Яу булганда, Кобогыл
Балны эчеп эчмәстән,
Пычагын алып кынабтан
Безе белән бер болгар;
Ил булганда, Кобогыл
Балны эчеп эчмәстән,
Пычагын алып кынабтан[90]
Сабы белән бер болгар.
Аның күңелен сынаек,
Борлыкмагын, Туктамыш,
Боекмагын, хан! – диде.
Хан сарае ак ишек,
Бер ишектә Аңгысын,
Бер ишектә Тыңгысын –
Ике торган шыгавыл[91],
Туктамыш хан колы иде.
Ханның колы булганда,
Идегәйнең кулы иде.
Хансарайда ни барын
Алар аша Идегәй
Белеп торган көне иде.
Хан сарае ак ишек
Туктамыш хан иңгәндә,
Ал тәхеткә менгәндә,
Кырык беренче ир булып,
Ялгызына сан булып,
Идегәй килеп кергәндә,
Ханга сәлам биргәндә,
Ирнәве юка сараяк[92],
Сараякның эчендә
Агулап салган сары бал —
Азамат ир Туктамыш
Идегәйгә биргәндә,
Ишектәге Аңгысын
Тыңгысынга аңдырып[93],
Башын кылдай игәндә,
Идегәй аны сизгәндә,
Билендәге пычагын
Суырып алды кынабтан.
– Алмас пычак сабы алтын,
Кайрылмагай, майрылсын,
Агуы булса бу балның,
Агуын суырып алсын! – дип,
Пычагын балга батырды,
Безе белән дүрт кисте,
Бер болгады, бер эчте,
Аннан әйтте ханәшкә:
– Иләмле икән иләгең,
Куксымый[94] микән чиләгең?..
Аны әйтеп Идегәй,
Хансарайдан борылды.
Идегәй алай киткәндә,
Хан ханәше Йәникә,
Якасын ертып аһ итеп,
Ал тәхеткә егылды.
Аннан әйтте Йәникә:
– Аңлаган булсаң, ханиям,
Кобогылның кылганы —
Сине, мине хурлавы.
Пычагын алып кынабтан,
Безе белән болгавы –
Ил түгел, яу булганы.
Дүрт кисәккә бүлгәне —
«Идел, Җаек суларны,
Иртеш белән Чулманны[95],
Дүрт дәрьялы йортыңны
Дүрт бүләрмен», – дигәне;
Уртасыннан болгавы
Яу микән, ил микән – «дошман микән, дус микән» мәгънәсендә.
Кынаб – кын, кыны.
Шыгавыл – ишек сакчысы.
Сараяк – сары аяк, сары кәсә.
Аңдыру – кисәтү, сиздерү, аңына төшерү.
Куксымый – исләнми.
Чулман – Кама елгасы.