Tarixi yanlışlıqlar-ixtiralar.... Ариф Алиев
on>
Müəllifdən
Avtomat qələmlə yazırıq, həyatımızı telefonsuz, radiosuz təsəvvür etmirik, saatlarla kompüterin qarşısından qalxmırıq. Düşünmürük ki, bunları kim, necə icad edib, adi məişət qurğu və əşyalarına çevrilmiş bu möcüzələrin ixtiraçılarının adlarını bəzən heç düz deyə bilmirik. Təkcə ona görə yox ki, maraqlanmamışıq, bir sıra hallarda həm də ona görə ki bizə yanlış məlumat veriblər və bu yanlışlıqları kitabdan kitaba, lüğətdən lüğətə köçürə-köçürə növbəti nəsillərə ötürməkdə davam edirik.
Gəlin, bu səhvləri düzəltməyə, ömrünü həyatımızı yüngülləşdirməyə və insanların rifahını yüksəltməyə sərf edənlərin haqqını özlərinə qaytarmağa cəhd göstərək.
I. İXTİRALAR və KƏŞFLƏR
Polyak yazıçısı və tənqidçisi Karol İjikovskinin bir aforizmi var: “Nəyisə ixtira etmək azdır, gərək bu ixtiranı qiymətləndirən, heç olmazsa, onu oğurlayan olsun”.
Tarixdə başqalarının adına çıxılmış ixtiralar, yaxud vaxtında qiymətləndirilməmiş kəşflər, unudulmuş, uzun əsrlər sonra yenidən üstü açılmış sirlər çoxdur. Desək ki, Edison lampasını Edison icad etməyib, XVIII əsrdə sənaye inqilabının əsasını qoymuş buxar mühərriki isə eramızın I yüzilliyində kəşf olunub, əksəriyyət inanmaz. Amma bilin ki, bu, həqiqətdir. Telefonun əsl ixtiraçısı Antonio Meuççi həyatının son 13 ilini onun kəşfini mənimsəyərək milyonlar qazananlara qarşı məhkəmə proseslərində keçirib və ömrünü səfalət içində başa vurub. İlk kino aparatını Lümyer qardaşlarından 7 il əvvəl yaratmış Lui Le Prins ixtirası ilə birgə gecə qatarından müəmmalı şəkildə yoxa çıxıb və tezliklə unudulub…
Buxar maşını nə vaxt icad olunub?
Çoxları əmindir ki, sənayedə inqilab yaratmış buxar maşınlarının tarixi XVII əsrin əvvəllərindən başlayır. Lakin onlar təxminən 16 əsr yanılırlar.
Eramızın ilk yüzilliyində yaşadığı güman edilən yunan alimi İskəndəriyyəli Heron “Pnevmatika” adlı əsərində istilik enerjisinin hərəkətə gətirdiyi qurğuları təsvir edir. Bunlardan ən maraqlısı Eolipil (Aeolipile) – tarixdə ilk buxar maşınıdır.
Eolipil gövdəsinə dirsək şəklində iki boru pərçimlənmiş şar idi. Alov qurğunun içinə doldurulmuş mayeni qaynadanda borulardan çıxan buxar şarı sürətlə öz oxu ətrafında fırlanmağa məcbur edirdi. Beləliklə, Eol şarını buxar turbinlərinin “əcdadı” hesab etmək olar.
Heronun rəsmlərini verdiyi ikinci qurğu da maraqlıdır. Qurbangahda od qala- nan zaman bu qurğunun köməyi ilə məbədin qapıları öz-özünə açılırdı. Mürəkkəb rəsmləri diqqətlə öyrənən mütəxəssislər qərara gəliblər ki, Heronun həmin qurğusu tarixdə ilk buxar nasosudur.
Lakin yunan aliminin möcüzəvi ixtiraları antik bəşəriyyətə gərək olmadı və unuduldu. Buxar maşınlarına ehtiyac elmin və sənayenin çox-çox sonrakı inkişaf mərhələlərində yarandı. XVI əsrdə Osmanlı riyaziyyatçısı Taqi əl-Din Mühəmməd, XVII əsrdə italyan mühəndisi Ciovanni Branka, ispan ixtiraçısı İeronimo Bomont, ingilis alimi Edvard Somerset, fransız fiziki Denis Papin buxar mühərrikləri yaratmağa cəhd göstərdilər, lakin belə qurğuların çertyojunu tərtib etməkdən, yaxud sınaq modelini yaratmaqdan uzağa gedə bilmədilər.
Heronun buxar maşını
İlk mükəmməl buxar maşınının müəllifinin adı ətrafında elmi mübahisələr davam etməkdədir, amma onu birinci olaraq öz adına patentləşdirmiş ixtiraçı ingilis mühəndisi Tomas Saveridir. 1698-ci ildə Saveri “alovun köməyi ilə suyun qaldırılmasını və bütün növ istehsalın hərəkətə gətirilməsini təmin edən” qurğusunu rəsmən qeydə aldırdı. Göründüyü kimi, patentdə qurğunun təsviri çox yayğındır. Əslində isə söhbət kömür şaxtalarından qrunt sularını çəkmək üçün istifadə olunan buxar nasosundan gedirdi. Əlbəttə, Saverinin nasosu Heronun ixtirasından xeyli təkmil və sadə idi, lakin onun da böyük çatışmazlıqları vardı. Nasosun faydalı iş əmsalı aşağı idi, mühərriki işlətmək üçün həddən çox kömür yandırmaq lazım gəlirdi.
Saverinin patentləşdirilmiş ilk buxar maşını. 1698
Nəhayət, 1712-ci ildə Tomas Nyukomen sənayeçilərə özünün yeni buxar maşınını təqdim etdi. Nyukomen həmvətənlisi Saverinin qurğusunu xeyli təkmilləşdirdi, gücünü artırdı, amma yanacaq sərfiyyatını ciddi şəkildə azalda bilmədi. Həm də Nyukomenin maşınının ölçüləri çox böyük idi, onu gəmidə quraşdırmaq cəhdləri uğursuzluqla nəticələndi.
Yarım əsr sonra, 1763-cü ildə Qlazqo Universitetinin mexaniki Ceyms Uatta belə nasoslardan birini təmir etmək tapşırıldı. Uatt təmirlə kifayətlənmədi, maşını təkmilləşdirməyi qarşısına məqsəd qoydu. Onillik gərgin əmək və sınaqlar nəticəsində o, qurğunun faydalı iş əmsalını yüksəltməklə çəkisini də azaltmağın, yanacağa qənaət etməyin yolunu tapdı və 1773-cü ildə özünün buxar maşınını yaratdı. 1774-cü ildə Uatt sənayeçi Metyu Boltonla birgə buxar maşınları istehsal edən şirkət açdı. 1784-cü ildə şirkət ağır sənaye dəzgahlarını da işə salmaq gücünə malik universal qurğu icad etdi. Beləliklə, texnologiyanın inkişafında yeni bir dövr – buxar maşınları erası başlandı.
Azərbaycana isə ilk buxar maşınları XIX əsrin 50-60-cı illərində gətirildi. Onlardan fabrik istehsalında (toxuculuq sənayesi), yolların çəkilməsində (qırmadaşların preslənməsi) istifadə olunurdu. 1872-ci ildən etibarən primitiv neft quyuları buruqlarla əvəzlənəndə buxar mühərriklərindən qazma işlərində istifadə etməyə başladılar.
Telefonu kim ixtira edib?
Bəzi mütəxəssislər səsi az-çox uzaq məsafəyə ötürə bilən bir çox aləti “telefonlar dəstəsi”nə aid edirlər və hətta 968-ci ildə Çin mühəndisi Kunq-Fu-Vinqin borulardan düzəltdiyi primitiv qurğunun ilk telefon olduğunu deyirlər. Bu yolla getsək, onda gərək biz də Qobustan qayalığındakı qaval daşını “qədim telefon” adlandıraq və birincilik yarışına qoşulaq.
Müasir anlamda “telefon” dedikdə insanın səsini elektrik siqnallarının köməyi ilə dünyanın istənilən yerinə çatdıran aparat başa düşülür. XIX əsrin 70-ci illərindən XXI əsrin əvvəllərinədək bəşəriyyət onun həyatını dəyişmiş bu ixtiraya görə özünü amerikalı mühəndis Aleksandr Qrehem Bellə minnətdar sayırdı. Lakin 2002-ci il iyunun 11-də ABŞ Konqresi daha bir tarixi yanlışlığı aradan qaldırdı, telefonun florensiyalı mexanik Antonio Meuççi tərəfindən ixtira olunduğunu təsdiqləyən 269 saylı qətnamə qəbul etdi.
Kasıblığı, ingilis dilini yaxşı bilməməsi və qətiyyətsizliyi üzündən bir vaxtlar qüdrətli rəqibləri bu haqqı Meuççinin əlindən almışdılar.
Florensiyada ailəsinin dolanışığını təmin edə bilməyən Antonio 1837-ci ildə həyat yoldaşı Esterlə Kubaya köçmüşdü, yerli teatrda səhnə mexaniki işləyirdi. O, hətta teatr üçün elektrik generatoru da düzəltmişdi. Tədricən Meuççi zəif elektrik cərəyanının insan orqanizminə gümrahlaşdırıcı təsir göstərdiyinə diqqət yetirdi və bu fenomenlə ciddi maraqlanmağa başladı. Sonra isə kiçik müalicə müəssisəsi açdı. Bir dəfə möcüzə baş verdi. Xəstənin dodaqlarına yapışdırılmış naqilə cərəyan vermək üçün qonşu otağa generatorun yanına keçən Meuççi cihazda onun səsini eşitdi. Beləliklə, Meuççi həyatında ən böyük sirrin şahidi oldu: sən demə, elektrik cərəyanı səsi məsafəyə ötürməyə qadirmiş!
Bruklində (ABŞ) qoyulmuş bu abidə amerikalılara telefonun ixtiraçısının məhz Meuççi olduğunu xatırladır.
Ester öləndən sonra 1850-ci ildə Antonio Nyu-Yorka getdi. Uzun illər çalışdı və nəhayət, istəyinə nail oldu. 1860-cı ildə sonuncu puluna qəzetlərdən birində “naqillə qaçan səs aparatı” – telektrofon icad etdiyi barədə elan verdi. Elanı oxuyan “Western Union” teleqraf kompaniyasının rəhbərliyi Meuççiyə