Tarixi yanlışlıqlar-ixtiralar.... Ариф Алиев
üçün lazımi qədər vəsait tapa bilmirdi. Nəhayət, 11 ildən sonra o, məhkəmənin əli ilə patentini “Western Union”un arxivlərindən çıxarmağa müvəffəq oldu. Amma patentin vaxtı ötdüyündən florensiyalı ixtiraçı ondan istifadə edə bilmədi. Dünyada ən böyük kəşflərdən birinə imza atmış şəxs 1889-cu ildə 81 yaşında ömrünü səfalət içində başa vurdu.
O zaman artıq sənaye ölkələri sürətlə telefonlaşdırılırdı. Bakıda da nəinki telefon, hətta 40 istifadəçisi olan mərkəzləşmiş kommutasiya sistemli şəbəkə vardı. Azərbaycanda ilk telefon xətti isə 1880-ci ilin dekabrında “Qafqaz və Merkuri” Gəmiçilik Cəmiyyəti tərəfindən çəkilmişdi. Xətt Cəmiyyətin “Naberejnaya” küçəsində yerləşən baş kontoru ilə Bakı limanında yerləşən “Kaspi” Neft Cəmiyyətinin kontorunu birləşdirirdi. Ardınca 1881-ci il noyabr ayının 23-də “Nobel Qardaşları Cəmiyyəti”nin əsas kontoru ilə sədr və baş mühəndisin evlərini birləşdirən 6 kilometrlik telefon xətti istismara verildi.
“Allo” – dünyanın əksər dillərində eyni cür səslənən və ən çox istifadə olunan bu telefon çağırışı kimin kəşfidir?
Bir çox mənbələrdə hələ də nəinki telefonun ixtiraçısının, hətta “hello” (sonradan bəzi ölkələrdə “alo”, “allo” forması alıb) telefon çağırışının da müəllifinin Aleksandr Bell olduğu göstərilir.
İlk vaxtlar (XIX əsrin 70-80-ci illəri) telefonla əlaqədə olan adamlar xəttin o başında eşidilmək üçün çox bərkdən danışmalı idilər. Aleksandr Bell özü aparatının sınaqları və nümayişləri zamanı “Ahoy” sözündən istifadə edirdi, hamıya da bunu məsləhət görürdü. Onun fikrincə, gəmilər qarşılaşarkən dənizçilərin bir-birini salamlamaq, yaxud xəbərdar etmək üçün qışqırdıqları “Ahoy” (“Ahoy-hoy”, “hoay”) sözü diqqəti dərhal cəlb edir, asan eşidilirdi. Şotland şairi Uilyam Falkoner 1769-cu ildə tərtib etdiyi universal naviqasiya lüğətində qeyd edirdi ki, həqiqətən də, gəmidə bosman “zirvədə olan kimsəyə tapşırıq vermək istəyəndə “Zirvə, hoay!” deyə qışqırır, zirvədəki isə onu eşitdiyini bildirmək üçün cavab verir: “Holloa!”
Amerikalı “Hello qızlar” iş başında. 1902
1876-1877-ci illərdə telefon aparatının təkmilləşdirilməsi üzərində çalışan başqa bir amerikalı ixtiraçı Tomas Edison isə eyni məqsədə “Holloa” sözünü daha uyğun hesab edirdi. Yeri gəlmişkən, bu sözün başqa bir forması (“Halloo”) ovçular tərəfindən ovu ürkütmək üçün istifadə olunurdu. Amma Edison telefon aparatı ilə sınaqlarında onu fərqli tələffüz edirdi: “hello”. 1877-ci il avqustun 15-də Edison Pittsburq telefon şirkətinin prezidentinə məktub ünvanladı. Həmin sənəd hazırda Nyu-York telefon şirkətinin arxivində saxlanılır. Məktubda məşhur ixtiraçı danışanların söhbətə “Hello” sözü ilə başlamasını təklif edir və yazırdı ki, “hello”, hətta “on, iyirmi fut məsafədən də aydın eşidilir“.
Təklif şirkət rəhbərliyinin xoşuna gəldi. Telefon rabitəsi kimi, “hello” sözü də sürətlə yayılmağa başladı. 1880-ci ildə Niaqara-Fols şəhərində telefon operatorlarının I qurultayının iştirakçıları yaxalarına vurduqları kimliklərin üzərində yazırdılar: “Hello, mənim adım filankəsdir”. 80-ci illərin sonlarında artıq bütün telefon stansiyalarında çalışan qadın operatorlara “Hello-qızlar“ deyirdilər. Və tədricən tək telefonda yox, küçədə də görüşəndə bir-birini “Hello” deyə salamlamaq ingilisdilli xalqların adətinə çevrildi.
Gilyotin harada ixtira edilib?
Bu ölüm maşını Fransa parlamentinin deputatı, anatom Jozef İqnas Gilyotenin (1738-1814) adını daşıyır. Deməli, Fransada ixtira edilib? Yox, belə deyil. Gilyoten ömrünün axırınadək qurğunun adının dəyişdirilməsinə çalışıb. Amma buna nail ola bilməyib. Nəticədə Gilyotenin varisləri öz soyadlarını dəyişməli olublar.
Gilyotini orta əsrlərdə indiki Böyük Britaniyanın Yorkşir qraflığında, Qalifaks şəhərində icad ediblər. Qurğu beş metr hündürlüyündə iki dirək arasında kəndirdən asılmış ağır metal ülgücdən ibarət idi. Qalifaksda mahud istehsal edirdilər. Mahudu qurutmaq üçün bayırdan asırdılar və bahalı parça tez-tez oğrulara qismət olurdu. “Qalifaksın dar ağacı” oğruları qorxutmaq üçün idi, ələ keçənlər edam edilirdi. Sənədlərə görə, 1541-1650-ci illərdə bu alətin köməyi ilə azı 53 caninin başı bədənindən ayrılıb.
Bəs necə olub ki, edam maşınına Fransa deputatının adı verilib?
Fransa inqilabından sonra “inqilab düşmənləri“nə çıxarılan ölüm hökmlərinin sayı-hesabı yox idi. Kimini yandırır, kimini asır, kimini suda boğurdular. Yalnız aristokratların başını vururdular. Bu edam növü daha az ağrılı (ona görə də humanist) və qədim romalıların ənənələrinə uyğun olaraq daha ləyaqətli hesab edilirdi.
1789-cu il oktyabr ayının 10-da Jozef Gilyoten parlamentin iclasında Fransanın penitensiar sistemini humanistləşdirmək və hamı üçün eyni edam üsulu tətbiq etmək – bütün ölümə məhkum olunanların başını vurmaq təklifi irəli sürdü. Deputatlar Gilyotenin çıxışını alqışlarla qarşıladılar, çünki onun təklifi inqilabın “Azadlıq, Bərabərlik, Qardaşlıq“ şüarına uyğun gəlirdi. Universal edam maşınının çertyojlarını hazırlamaq Cərrahiyyə Akademiyasının daimi katibi, doktor Antuan Luiyə tapşırıldı. Doktor Luinin Qalifakslıların bu sahədəki təcrübəsinə nə dərəcədə bələd olduğu bilinmir, amma fakt faktlığında qalır: fransız cərrahın tapıntısı britaniyalı mahud ustalarının ideyasına bənzədi. Yeni cihazın hazırlanmasında alman mexaniki və fortepiano ustası Tobias Şmidt və Parisin baş cəlladı Anri Sanson da iştirak etdi. 1791-ci ildə Konvent “Ölüm hökmü və onun icra üsulları haqqında“ yeni qanun qəbul etdi. 1792-ci il aprel ayının 17-si səhər saat 10-da Qrev meydanında Antonio Luinin qurğusu ilk sınaqdan çıxarıldı.
“Qalifaksda dar ağacı” 1541-1650-ci illərdə şəhərin Gibbet kücəsində olub. 1974-cü ildə tarixi eksponat kimi öz əvvəlki yerində quraşdırılıb.
İlk vaxtlar yeni edam maşınına “Luizon” deyirdilər. Amma bir müddət sonra adamlar nədənsə hesab etdilər ki, qurğu onu düzəldənin deyil, ideya müəllifinin adını daşımalıdır. Gilyoten qurğuya onun adının verilməsinə etiraz etsə də, buna əhəmiyyət verən olmadı.
1794-cü ildə az qala Gilyotenin öz başı ülgücün altına düşəcəkdi. Yayın əvvəlində o, Robespyerin əmri ilə həbs edilmişdi. Amma iyulun 27-də Robespyer də həbs olundu və ertəsi gün məhkəməsiz edam edildi. Bundan sonra Gilyoten azadlığa çıxdı.
Jozef İqnas Gilyoten 1814-cü ildə Parisdə vəfat etdi. Gilyotin isə Avropaya hələ 163 il də “xidmət” göstərdi. Bu mexanizm vasitəsilə sonuncu edam hadisəsi 1977-ci ildə Marseldə baş verdi. 1981-ci ildə gilyotin Fransada ölüm hökmü ilə birgə qadağan olundu.
Azərbaycanda ölüm hökmü 1998-ci il fevralın 10-da ləğv olunub. Lakin buna qədər də ölüm hökmlərinin icrası üçün heç vaxt gilyotindən istifadə edilməyib.
Nisbilik nəzəriyyəsinin müəllifi kimdir?
Bizim