KAPİTAL. Siyasi iqtisadın tənqidi. Карл Генрих Маркс
tək ifadəsi onun dəyərinin bir sıra müxtəlif sadə ifadələrinə çevrilir; həm də sıra istənildiyi kimi uzadıla bilər.
z miqdar A əmtəə = u miqdar B əmtəəyə, yaxud = v miqdar S əmtəəyə, yaxud = w miqdar D əmtəəyə, yaxud = x miqdar E əmtəəyə, yaxud = i. a.
(20 arşın kətan=1 sürtuka, yaxud=10 f. çaya, yaxud=40 f. qəhvəyə, yaxud=1 kvarter buğdaya, yaxud=2 unsiya qızıla, yaxud=1/2 ton dəmirə, yaxud = i. a.)
İndi məlum əmtəənin, məsələn, kətanın dəyəri əmtəə aləminin saysız-hesabsız başqa ünsürlərində ifadə olunur. Hər bir başqa əmtəə cismi kətanın dəyəri üçün güzgü olur27. Beləliklə, ancaq indi bu dəyər özü həqiqətən fərqlərdən məhrum insan əməyi birkintisi kimi meydana çıxır. Çünki həmin dəyəri yaradan əmək indi hər bir başqa insan əməyinə bərabər bir əmək kimi tamamilə aydın ifadə olunmuşdur ki, burada da insan əməyinin nə kimi natural formaya malik olmasının və sürtukda, buğdada, dəmirdə, qızıldamı və i. a. maddiləşməsinin fərqi yoxdur. Buna görə də indi kətan öz dəyər forması sayəsində başqa növ yalnız bircə əmtəə ilə deyil, bütün əmtəə aləmi ilə də ictimai münasibətə girir. Əmtəə olmaq etibarı ilə o bu aləmin vətəndaşıdır. Eyni zamanda əmtəə dəyərinin sonsuz ifadə sırası göstərir ki, əmtəə dəyəri təzahür etdiyi hər bir xüsusi istehlak dəyəri formasına tam etinasızlıqla yanaşır.
Birinci formada – 20 arşın kətan=1 sürtuka formasında – bu iki əmtəənin bir-birinə müəyyən miqdar nisbətində mübadilə olunması sadə bir təsadüf kimi görünə bilər. Əksinə, ikinci formada bunun arxasında gizlənən, təsadüfi təzahürdən mahiyyətcə fərqlənən və bu təzahürü müəyyən edən əsas dərhal meydana çıxır. Kətan dəyəri öz kəmiyyəti etibarı ilə eynilə qalır, o istər sürtukda, qəhvədə, dəmirdə və i. a., – ən müxtəlif sahiblərə məxsus saysız-hesabsız müxtəlif əmtəələrdə ifadə olunsun, – bunun fərqi yoxdur. İki fərdi əmtəə sahibinin təsadüfi münasibəti aradan qalxır. Aydın olur ki, mübadilə əmtəənin dəyər kəmiyyətini tənzim etmir, əksinə, əmtəənin dəyər kəmiyyəti onun mübadilə nisbətlərini tənzim edir.
Hər bir əmtəə: sürtuk, çay, buğda, dəmir və i. a., kətanın dəyər ifadəsində ekvivalent kimi və buna görə də dəyər çismi kimi meydana çıxır. İndi bu əmtəələrdən hər birinin müəyyən natural forması bir çox başqaları ilə yanaşı xüsusi ekvivalent formadır. Eynilə də müxtəlif əmtəə cisimlərində olan cürbəcür müəyyən, konkret faydalı əmək növləri indi ancaq, ümumiyyətlə insan əməyinin təcəssümü və təzahürünün xüsusi formaları kimi meydana çıxır.
Əvvələn, əmtəənin nisbi dəyər ifadəsi burada natamamdır, çünki onun dəyərini ifadə edəm sıra heç bir zaman bitmir. Halqaları dəyər tənliklərindən ibarət olan silsilə yeni meydana çıxan və dəyərin yeni ifadəsi üçün material verən hər bir əmtəə növü daxil edilməklə həmişə uzadıla bilər. İkincisi, bu silsilə ayrı-ayrı və müxtəlif növlü dəyər ifadələrinin rəngarəng mənzərəsini təşkil edir. Nəhayət, bu geniş formada hər bir əmtəənin nisbi dəyəri ifadə olunursa, – əslində belə də olmalıdır, – onda hər bir əmtəənin nisbi dəyər forması dəyər ifadələrinin sonsuz sırasıdır və bu sıra hər hansı başqa bir əmtəənin nisbi dəyər formasının ifadəsindən fərqlidir. Geniş nisbi dəyər formasının nöqsanları özü də ona müvafiq olan ekvivalent formada inikas edir. Hər bir ayrıca əmtəə növünün natural, forması burada saysız-hesabsız başqa xüsusi ekvivalent formalarla yanaşı xüsusi bir ekvivalent forma olduğu üçün ümumiyyətlə ancaq məhdud ekvivalent formalar mövcuddur və bunlardan hər biri qalanlarının hamısını qeyri-mümkün edir. Eynilə də hər bir xüsusi əmtəə ekvivalentində olan müəyyən, konkret, faydalı əmək növü insan əməyinin yalnız xüsusi təzahür formasıdır, deməli, mükəmməl təzahür forması deyildir. Doğrudur, insan əməyi bu xüsusi təzahür formalarının məcmusunda ən dolğun və ya mükəmməl təzahür formasını alır. Bununla belə, o burada vahid təzahür formasına malik deyildir.
Əslində geniş nisbi dəyər forması ancaq birinci formadakı sadə nisbi dəyər ifadələrinin və ya tənliklərinin məcmusundan ibarətdir. məsələn:
20 arşın kətan = 1 sürtuka,
20 arşın kətan = 10 f. çaya və i. a.
Lakin bu tənliklərin hər birində onunla eyniyyət təşkil edən əks tənlik də vardır:
1 sürtuk = 20 arşın kətana,
10 f. çay = 20 arşın kətana və i. a.
Doğrudan da: əgər birisi öz kətanını bir çox başqa əmtəələrə mübadilə edirsə və, deməli, onun dəyərini bir sıra başqa əmtəələrdə ifadə edirsə, onda yəqin, bir çox başqa əmtəə sahibləri də hökmən öz əmtəələrini kətana mübadilə etməlidirlər, deməli, öz müxtəlif əmtəələrinin dəyərini eyni bir üçüncü əmtəədə, kətanda ifadə etməlidirlər. Beləl1iklə: 20 arşın kətan = 1 sürtuka, yaxud = 10 f. çaya, yaxud = və i. a. – sırasını tərsinə çevirək, yəni əslində bu sırada artıq mövcud olan əks nisbəti ifadə edək, onda belə alınar:
İndi əmtəələr öz dəyərlərini belə ifadə edir: 1) sadə şəkildə, çünki bunlar öz dəyərlərini təkcə bir əmtəədə ifadə edir, və 2) vahid şəkildə, çünki bunlar öz dəyərlərini eyni bir əmtəədə ifadə edir. Onların dəyər forması sadədir və onların hamısına aiddir, deməli hamısı üçün ümumidir.
I və II formalar ancaq buna nail olurdu ki, müəyyən əmtəənin dəyəri onun öz istehlak dəyərindən və ya onun əmtəə cismindən fərqli bir şey kimi ifadə olunurdu.
Birinci forma bu cür dəyər tənlikləri verirdi: 1 sürtuk = 20 arşın kətana, 10 f. çay = 1/2 ton dəmirə və i. a. Sürtukun dəyəri kətana bərabər bir şey kimi, çayın dəyəri dəmirə bərabər bir şey kimi ifadə olunur və i. a. Lakin kətanla dəmir bir-birindən nə qədər fərqlidirsə, onlara bərabər olan bu bir şey də, sürtukun və çayın dəyəri ifadələri də bir-birindən o qədər fərqlidir. Aydındır ki, həyatda bu formaya ancaq mübadilənin ilk mərhələsində təsadüf edilir, zira bu mərhələdə əmək məhsulları ancaq tək-tək və təsadüfi mübadilə hallarında əmtəələrə çevrilir.
İkinci forma əmtəənin dəyərini onun öz istehlak dəyərindən birinci formaya nisbətən daha dolğun surətdə fərqləndirir, çünki dəyər, məsələn, sürtukun dəyəri burada onun natural formasına mümkün olan bütün şəkillərdə – kətana bərabər, çaya bərabər və i. a., ancaq sürtukun özündən başqa istənilən hər şeyə bərabər bir şey kimi qarşı durur. Digər tərəfdən, burada əmtəələrin hər hansı bir ümumi dəyər ifadəsinə əsla imkan qalmır, çünki hər bir ayrıca əmtəənin dəyər ifadəsində bütün başqa əmtəələr ancaq ekvivalent formada meydana çıxır. Geniş dəyər
Buna görə də kətanın dəyərini sürtuklarda ifadə edirlərsə, kətanın sürtuk dəyərindən, onu taxılda ifadə edirlərsə, kətanın taxıl dəyərindən bəhs edirlər və i. a. Hər bir belə ifadə o deməkdir ki, sürtukun, taxılın və i. a. istehlak dəyərində kətanın dəyərindən başqa bir şey təzahür etmir. „Hər bir əmtəənin dəyəri onun mübadilə nisbəti demək olduğuna görə… biz onun barəsində… taxıl dəyəri, mahud dəyəri və s. kimi bəhs edə bilərik; bu da həmin əmtəənin hansı başqa əmtəə ilə müqayisə olunmasından asılıdır; beləliklə, dəyərin minlərlə müxtəlif növləri vardır, – nə qədər əmtəə varsa, düz o qədər də dəyər növləri vardır və bunların hamısı eyni dərəcədə nominaldır” („A Critical Dissertation on the Nature, Measures, and Causes of Value; chiefly in reference to the writings of Mr. Ricardo and his followers. By the Autor of Essays on the Formation etc. Of Opinions”. London, 1825, p. 39). Vaxtı ilə İngiltərədə böyük gurultu qoparan bu anonim əsərin müəllifi S. Beyli xəyal edir ki, eyni bir əmtəə dövriyyənin bu rəngarəng nisbi ifadələrini göstərməklə, dəyər anlayışına tərif verməkdə hər bir imkanı məhv etmişdir. Onun üzərinə Rikardo məktəbinin, məsələn, “Westminster Review“ nə qədər əsəbiliklə hücum etməsi sübut edir ki, bütün öz məhdudluğuna baxmayaraq o hər halda Rikardo nəzəriyyəsinin zəif yerlərini hiss etmişdir.