Mustafa Kamal Atatürk. Edip Semih Yalçın
xəstəliklər ucbatından ilk üç uşaqları müxtəlif illərdə ölüb. Daha sonra Əli Rza Əfəndinin nizamlı olmayan iş həyatında çətinliklər və sıxıntılar başlayıb. Nəhayət, Mustafanın dünyaya gəlməsilə həyata bağlanan ailə bu dəfə də Əli Rza Əfəndinin vəfatı ilə sarsılıb69.
Əli Rza Əfəndi 1893-cü ildə öldükdə 36 yaşında üç uşaqla dul qalan Zübeydə xanım Lankazada qardaşı Hüseyn Ağanın idarə et-diyi Rapla ciftliyinə sığınıb. Hüseyn Əfəndi yeznəsinin ölüm xəbərini alan kimi Selanikə, bacısı Zübeydənin yanına gələrək: “Bu ömürsüz adama səni mən ərə verdim. Bundan sonra da sizə mən baxacağam”, – deyərək ailəni özü ilə Rapla ciftliyinə aparıb70.
Gənc yaşda dul qalan Zübeydə xanım oğlu Mustafanı Əsgəri Rüşdiyyəyə verdikdən sonra maddi cəhətdən çətin günlər keçirib. Uşaqlarla birlikdə ona təyin olunan iki məcidiyyəlik təqaüd ailənin dolanışığını təmin edə bilmirdi. Belə sıxıntılı zamanda Yunanıstana verilən Teselyanın mərkəzi Larisadan (Yenişəhər) köç edənlərdən biri – Reji İdarəsi71 məmurlarından Raqib Əfəndi ona elçi düşür. Raqib Əfəndi də xanımını itirmiş dörd uşaqlı dul adam idi72.
Zübeydə xanım Qılıcoğlu Haqqı bəyin qayınatası olan Şeyx Rıfat Əfəndinin təşəbbüsü ilə Raqib Əfəndi ilə evləndirilib. Varlı adam olmasına baxmayaraq Raqib Əfəndi Zübeydə xanımın evinə köçüb orada yaşamağa başlayıb, buna görə də Mustafa Kamal bu evliliyə etiraz edərək evi tərk edib, Horhor məhəlləsində yaşayan bibisi Əminə xanımın yanına köçüb. Monastır hərbi liseyinə gedənə qədər də evə nadir hallarda gedib, bibisinin yanında yaşayıb73.
Raqib bəy, əslində, çox kübar, xoşrəftar insandı. Mustafa Kamal aradan illər keçəndən sonra ögey atası ilə bağlı Afət İnana bunları söyləyəcəkdi: “… Sonradan bu əsil bəylə aramızda dostluq yarandı. Mənə yaxşı təlimatçı oldu. Anamın gənc yaşında belə ailə qurmasını təqdir etdim. Ancaq uşaqlıqda duyduğum o hiss atamı itirməyimə qarşı üsyandan ibarətdi”.
Mustafa Kamal Əli Fuad Cebesoya da Raqib Əfəndi ilə bağlı: “Mənə qarşı çox hörmətlə davranıb, böyük adam kimi rəftar edib. Nəzakətli və kübar insandı”, – demişdi. Mənbələrə görə, Raqib Əfəndi Birinci Dünya müharibəsindən sonra Selanikdə vəfat edib, bəzi məlumatlara görə isə Çanaqqala döyüşündə şəhid olub. Lakin yuxarıda da deyildiyi kimi, Zübeydə xanım və Məqbulənin Balkan döyüşlərindən sonra İstanbula köçdüyünü bilirik. Raqib bəyin onlarla birlikdə İstanbuıla gəlməsilə bağlı isə heç bir məlumat yoxdur. Buna görə də Raqib bəy, çox güman, Balkan döyüşləri zamanı və ya ondan sonra vəfat edib. Hər halda, bu, qüvvətli ehtimaldır.
V. Mustafa Kamalın dünyaya gəlişi
Atatürkün 1881-ci ilin 1 yanvar ilə 12 mart tarixi arasında74 dün-yaya gəldiyi və arxiv qeydlərinə görə, Selanikdə o zamanlar Qoca Qasım Paşa məhəlləsi, İslahhanə küçəsində olan ev bugünkü Aya Dimitriya məhəlləsində və Apostolu Pavlu küçəsində, 75 nömrə al-tında qeyddədir. Hazırda muzey kimi fəaliyyət göstərən ev75 zirzə-misi ilə birlikdə üçmərtəbəlidir və Selanik Türk Baş Konsulluğu ilə eyni bağçada yerləşir.
Mustafa Kamalın anadan olduğu həmin bina ətrafı hündür di-varlarla əhatələnmiş, “hərəm “və “salamlığ”ı olan üçmərtəbəli, ey-vanlı, klassik memarlıq üslubuna sahib tikilidir. Mustafa Kamal bu evin ikinci mərtəbəsində – sol tərəfdəki otaqda dünyaya gəlib. Əli Rza Əfəndinin ölümündən sonra gənc yaşında dul qalan Zübeydə xanım kiçik oğlu Mustafa, qızları Məqbulə və Naciyə ilə birlikdə dolanışıq xərclərini azaltmaq üçün bu evdən daşınaraq yanındakı kiçik evdə yaşamağa başlayıb. Aradabir qardaşı Hüseyn Ağanın Lankazadakı ciftliyinə gedən Zübeydə xanım Raqib bəylə evləndikdən sonra da bu kiçik evdə qalıb. Mustafa Kamal həm Monastır Hərbi liseyi, həm də İstanbul Hərb Məktəbində təhsilini davam etdirdiyi müddətdə Selanikdəki tətillərini bu evdə bacıları ilə birlikdə keçirib.
1902-ci ildə Hərbi məktəbi, 1905-ci ildə Hərbi Akademiyanı bi-tirərək müxtəlif yerlərdə xidmət edən Mustafa Kamal II Məşrutiy-yənin elanından əvvəl – 13 oktyabr 1907-ci ildə Selanikdəki Üçüncü Ordu Qərargahında vəzifə aldıqdan sonra – 7 mart 1908-ci ildə do-ğulduğu evi satın alaraq ailəsi ilə birlikdə buraya köçüb. Şamda qurduğu “Vətən və hürriyyət” cəmiyyətinin Selanikdəki fəailiyyəti dövründə bu evdə bir çox siyasi toplantılar keçirilib. Trab-lusqərbdəki işi və Balkan savaşının uğursuzluğa düçarından sonra Selanikdən gedən Mustafa Kamal və ailəsi üçün artıq yeni mərhələ başlayacaqdı76.
Hər böyük dövlət adamının doğum tarixində olan ay və gün uyğunsuzluğu, qeyri-müəyyənliklər Atatürkün də doğum tarixində mövcuddur. Onun təvəllüdü bəzi araşdırmalarda 1880, bəzilərində isə 1881 kimi göstərilsə də, doğumunun hansı ay və gün olması ilə bağlı fərqli qənaətlər hələ də mövcuddur. Geniş şəkildə yayılan və təkrarlanan tarixlər bunlardır: 23 dekabr 1880, 13 mart 1881, 19 may 188177.
Mustafa Kamalın doğum ili olaraq qeyd edilən rumi 1296 tari-xini təyin edən mövcud ən köhnə sənəd Qara Hərb Məktəbi “Soyadlar” dəftərində Mustafa Kamalla bağlı edilmiş qeyddir: “Çiçək ləqəb” adlandırılan bu qeyddə hər şagird haqqında yazılmış məlumatın altında rumi tarixilə onun doğum ili də qeyd edilib. Burada Mustafa Kamalın doğum ili “96” göstərilir78.
Atatürkün uşaqlıq və məktəb yoldaşı, köhnə Ankara bələdiyyə sədri və Biləcik millət vəkili Asaf İlbay da 1296-cı il tarixini təsdiq-ləyir. O, “Atatürkün şəxsi həyatı” başlığı ilə dərc etdirdiyi xatirələ-rində yazır: “Eyni səmtin uşaqlarıydıq. Evlərimiz bir-birindən yüz metrlik məsafədə yerləşirdi. Qonşu olduğumuz üçün ailələrimiz tanışdılar. Buna görə də böyük qardaşım Əşrəf bəylə mən Mustafa Əfəndiylə tez-tez görüşürdük. Qardaşımla yaşıd olduqları üçün münasibətləri daha yaxşı tuturdu. Mən iki yaş balacaydım. Mustafanın və Əşrəfin doğum tarixi 1296, mənimki isə 1298-ci ildi”79.
Atatürkün sağlığında – 24 noyabr 1934-cü ildə Soyad Qanununun qəbulundan sonra hazırlanan şəxsiyyət vəsiqəsində do-ğum ili olaraq miladi təqvimlə 1881-ci il qeyd edilib. Rumi 1296-cı ilinin, sadəcə, 20 dekabr ilə 28 fevral tarixləri arasındakı günləri miladi 1881-ci ilin 1 yanvar ilə 12 mart tarixləri arasına uyğun gəldiyinə görə80, Mustafa Kamal bu tarixlər arasında dünyaya gəlmiş olmalıdır. Şübhəsiz, doğum tarixinin təyinində ən etibarlı məlumatlar rəsmi sənədlərə görə təyin edilən yuxarıdakı tarixlər aralığında verilən gün və ay ilə bağlı şərhlərdir. Atatürkün anası Zübeydə xanım 1922-ci ildə Ənvər Behnan Şapolyoya bu məsələ ilə bağlı söyləyib: “O zamankı Hamidiyyə kağızlarına gün və ay yox, yalnız il yazılardı. Oğlum Mustafanı Ərbəin soyuqları davam edərkən dünyaya gətirmişdim. Bu doğum yadımda qaldığına görə, 23 dekabr 1296-cı ilə düşüb”81.
“ Ərbəin soyuqları” qışın 22 dekabrdan 21 yanvara qədər davam edən ən soyuq günləridir. Bu sözü 40 gün əsən şiddətli küləkləri ad-landırmaq üçün istifadə edirlər82. Belə olduqda Zübeydə xanımın verdiyi tarix – 23 dekabr 1296-cı ilhəm