Məktəbə dəvət. Рашид-бек Исмаил оглы Эфендиев

      Yeri pambıq kimi eyləyir pardaq,

      Göz açıb yumunca işləyir qoçaq.

      Hər işin bitirib toxumun saçır,

      Cütçünün hər qisim müşkülün açır.

      Taxılı biçəndə belini bağlar,

      Beli bağlı dərzi qırağa tullar.

      Birə-yüz qat bol məhsul alınacaq,

      Təsərrüfat günü-gündən artacaq.

      Bu sözü söyləyib oynadı Vəli,

      Belində bir əli, göydə bir əli.

      Gördü bir gün məni maraq əhli,

      Dedi: “Kəşf eylə arzuyi-dili53,

      Bu qədər ki, qələm yürütmüşsən,

      Ölü məktəbləri diriltmişsən.

      Ədəbiyyatda inqilabın var,

      Nəşr olunmuş çoxlu kitabın var.

      Sərf edibsən maarifə canın,

      Olmusan güzgüsü hər insanın.

      Olmusan dramnəvis54 və şair,

      Tutmusan adət qəbiyi55 həqir56.

      Nədir indi sənin mükafatın,

      Nədi vicdanına müracatın?

      Söylə, arzuyi-təbiətin göstər,

      Biz də ondan verək maraqə xəbər”.

      Şaki verdi cavabını böylə:

      “Sən də əhli-maraqə get söylə.

      Mənim ömrüm fənayə maildir,

      Qəlbim ancaq bu fikrə qaildir.

      Surətən cismi tərk edərsəmsə,

      Mənəvi aləmə gedərsəmsə,

      El üçün sərfi-himmət eyləmişəm,

      El görən cəbrə “zülm” söyləmişəm.

      Dağ başı dikdirə gömülə bədənim,

      Onadır arzuyi-ruhi-tənim.

      Seyr edib gözlərim cahanı görər,

      Bəxtəvər ömri-cavidanı57 görər.

      Bu mənim arzum, mükafatım,

      Şərəfim, şöhrətim, məcazatım”.

      Ayıldım baxdım ətrafa, cəhalətdən nələr gördüm,

      İtirmiş izzəti-milliyyətin ali-bəşər gördüm,

      Duzaği58-zülmə boğazın keçirmiş hər nəfər gördüm, Buraxmış fürsətin, hürriyyətin ziri-zəbər59 gördüm,

      Nələr gördüm, nələr gördüm, nələr gördüm,

                        nələr gördüm.

      Cəfacu müstəbidlər zülmü darın60 hər tərəf qurmuş,

      Güzərgahi61-rəyasətdə kəməndi zülmilə durmuş,

      Fəqir, binəva zəhmətkeşi həm soymuş,

                        həm soydurmuş,

      Əsiri-zülm olub bu binəvalar boynunu burmuş,

      Dilər imdad zalim xaliqindən pürkədər62 gördüm,

      Nələr gördüm, nələr gördüm, nələr gördüm,

                        nələr gördüm.

      Mühitimdə dolaşdım, məktəbin asari gördüm yox,

      İbadətxanələr, meyxanələr hər yanda həddən çox,

      Əqidə sadə, dini mövhumatdan başqa bir şey yox,

      Dedim, va63 milləta, va milləta, yazıq sənə, ox, ox!

      Cəhalət zülmündən hər yerdə can verən karı

                        kor gördüm,

      Nələr gördüm, nələr gördüm, nələr gördüm,

                        nələr gördüm.

      Yanaşdım məktəbin təsisinə, səs gəldi: “Yox, olmaz,

      Hökumət rus dilindən başqa dildə məktəb açmaz,

      Şəriətdən savayı, başqa elmlərdən birin qoymaz”,

      Mən də dərs kitabların yazıb, həm nəşr eylədim az-az.

      Üsuli-sövti64 təlimi yaratdım, çox səmər gördüm,

      Nələr gördüm, nələr gördüm, nələr gördüm, nələr gördüm.

      Durub əski fikirlərlə cihada, inqilab açdım,

      Müəllimlər yetirdim, təzəliklər toxumunu saçdım,

      Məni təqib edən düşmən əlindən Qoriyə qaçdım,

      Orada gürcü hürriyyət pərəstarı ilə rastlaşdım.

      Dağıstana, İrana, Türkiyəyə etdim çox səfər, gördüm,

      Nələr gördüm, nələr gördüm, nələr gördüm,

                        nələr gördüm.

      Dəxi gördüm qadın, ümmül-bəşər65 xak66 ilə yeksandır,

      Cəhalətdə, əsarətdə əzilmiş misli-heyvandır,

      Yaşar məhbuslar tək bağlı, ev onlara zindandır,

      Günü qara, əri hakim, özü məhkumi-giryandır.

      Cəhənnəm atəşi büryan edən əhli-zəbər gördüm,

      Nələr gördüm, nələr gördüm, nələr gördüm,

                        nələr gördüm.

      Diyari-Şərqin əhli-dəsti istismaridən aciz,

      Yemişdir zərbələr əğyaridən, həm yaridən aciz,

      Əzilmişdir təpik altında, hər qəhharidən67 aciz,

      Qalıbdır elmsiz, sənətsiz, karidən68 aciz.

      Uçub kaşanəsi69