Геология ва геоморфология. Ю. Иргашев
mavjudligi ko‘rsatilgan.
1960-yillarga kelib zamonaviy mobilistik geotektonika – litosfera plitalari tektonikasi nazariyasi paydo bo‘ldi (I.T.Uilson, К.Le Pishon, 1968), unga ko‘ra mantiya konveksiyasi (moddalarning zichlik va temperatura farqiga ko‘ra o‘rin almashinish harakati) ta’sirida litosfera plitalarining astenosfera bo‘yicha gorizontal yo‘nalishda siljishi va ularning o‘zaro ta’siridan Yer yuzasidagi moddalar va strukturalarning rivojlanishi o‘rganildi.
Litosfera plitalari tektonikasining asosiy mazmuni quyidagilardan iborat (L.P.Zonenshayn va b. 1976): 1) Yerning tashqi qayishqoq-mo‘rt qobig‘i, ya’ni Yer po‘sti va yuqori mantiyani o‘z ichiga oluvchi va litosfera deb nomlanuvchi qobig‘i qayishqoq-plastik holatdagi astenosfera qatlami ustida joylashgan; 2) litosfera seysmik, tektonik va hozirda harakatda bo‘lgan vulqonli faol zonalar ko‘rinishidagi kam sonli yirik bloklarga bo‘lingan va ular litosfera plitalari deb nomlanadi; 3) plitalar astenosfera yuzasida, sferik geometriya qonunlariga ko‘ra (Eyler teoremasi), uyg‘un birlikda siljiydi; 4) plitalar chegaralari-plitalar harakatiga ko‘ra – divergent, konvergent va transform ko‘rinishda bo‘ladi; 5) plitalar harakati muvozanatlanib turish xususiyatiga ega: okean tubi spredingi so‘rilish zonasidagi yutilish hisobiga muvozanatlanadi; Yer radiusi doimiy-o‘zgarmas deb qabul qilinadi; 6) plitalar harakati mantiya maddalarining yopiq makondagi konveksiyasidan sodir bo‘ladi.
Кeyingi yillarda A.A.Abidov (1990–2012) Markaziy Osiyo hududida geologik jarayonlarning matematik modellash, geologik moddalarning geofizik (seysmik zondlash, seysmostratigrafiya va b. tadqiqotlari), geokimyoviy va boshqa metodlar bilan o‘rganilgan ma’lumotlarini tahlil qilish asosida Yerning tadrijiy rivojlanishi dinamikasini ifodalash mumkinligini isbotladi. Yangi konsepsiyaning metodologik asosi – tarixiy-geologik modellash bo‘lib, uning yordamida hududning rivojlanishining geodinamik modeli tuzildi. Bu model geodinamik tahlil deb nomlanuvchi metod va usullar majmuasidan iborat.
Litosfera plitalari tektonikasi Yer po‘sti va uning relyefini sezilarli darajada o‘zgarishga olib keluvchi kuch sifatida qaralib, Yer shari uzluksiz rivojlanayotgan sistemaga qiyoslanadi. Yer qobig‘idagi yirik megabloklarning gorizontal yo‘nalishda siljishidan uning relyef tuzilishi doimo o‘zgarib turadi.
Yer yuzasining geologik tuzilishi va relyefi juda murakkab qiyofaga ega bo‘lib, uning rivojlanishida gorizontal tektonik siljishlar bilan tektonik dislokatsiyalarning birgalikdagi ta’siri muhim rol o‘ynaydi.
Strukturaviy geologiyada tektonik dislokatsiya (buzilish)larning ikki: burmali va uzilmali turlari ajratiladi. Burmali (plikativ) dislokatsiya qatlamlarni tektonik kuchlar ta’sirida egilib-bukilishiga, deformatsiyalanishiga sabab bo‘ladi. Unda qatlamning yaxlitligi saqlanib qoladi. Natijada antiklinal, sinklinal, monoklinal va boshqa burmalar paydo bo‘ladi. Bunda yer qobig‘ining burmalangan uchastkalari o‘zining birlamchi holatiga qaytmaydi va qachonlardir shakllangan burmalar butunlay yo‘q bo‘lib ketmaydi.
Uzulmali (diz’yunktiv) dislokatsiya (buzilish)lar qatlamlarda, ya’ni yer qa’rida darzliklar yoki yoriqlar paydo bo‘lishi bilan namoyonlanadi, keyinchalik yoriqlar bo‘ylab yer qobig‘ining ayrim uchastkalarini siljishi sodir bo‘ladi. Natijada burmalarning sbros, vzbros, nadvig, graben, gorst, sdvig (siljima) va b. turlari vujudga keladi.
Burmali va uzilmali dislokatsiyalar yer yuzasining katta qismlaridagi relyefni buzilishiga va ularning yangi turlarini paydo bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Shunga ko‘ra geomorfologik tadqiqotlar chog‘ida bunday relyef turlarini ajratish, ularda sodir bo‘lgan o‘zgarishlarni aniqlash zarurdir.
4.2. Tog‘ jinslarining fizik xususiyatlari va ularning tektonik buzilishlar rivojlanishidagi o‘rni
Yer qobig‘i turli kimyoviy tarkibli tog‘ jinslaridan tashkil topgan bo‘lib, ularning fizik xususiyatlari ham har xildir. Bizga ma’lumki litosferadagi tog‘ jinslari hosil bo‘lish sharoitlariga ko‘ra qattiq, suyuq va amorf (oraliq) holatlarda bo‘ladi. Tog‘ jinslarining asosiy xususiyatlariga: zichligi, temperaturasi, elastikligi, qayishqoqligi, qattiqligi, mo‘rtligi, bo‘shoqligi va boshqalar mansub.
Zichlik tog‘ jinslari massasining hajmiga nisbati bilan aniqlanadi, uning qiymati jins temperaturasiga va xarakteriga qarab o‘zgaradi. Magmatik jinslarning zichligi katta, cho‘kindi jinslarniki kichik bo‘ladi. Chuqurlik oshgan sari bosim va temperaturaning oshishi hisobiga jinslar hajmining kamayishi va zichligining ortishi kuzatiladi. Tog‘ jinslarining zichlik qiymatini o‘zgarishi 4.1-jadvalda berilgan.
Tog‘ jinslarining zichligi
4.1-jadval
Tog‘ jinslarining elastikligi deganda, jismlar tashqi kuch bilan siqilganda o‘z shaklini o‘zgartirishi va kuch olinganda eski holiga qaytishi tushuniladi. Mutlaq egiluvchan jism tashqi kuchlar ta’siri tugagandan so‘ng darhol o‘zining dastlabki shaklini tiklaydi. Agarda tashqi kuch ta’siri tugagandan so‘ng jism yangi egallagan shaklini saqlab qolsa yoki asl shakliga asta-sekinlik bilan qaytsa, bunday jism mutlaq egiluvchan yoki plastik emas deb ataladi. Muayan geologik muhitda tektonik kuchlar ta’siridan ham egiluvchan, ham plastik deformatsiyalar sodir bo‘lishi mumkin.
Tashqi kuchlar kam va qisqa vaqt ta’sir etganda ko‘pgina tog‘ jinslari mutlaq egiluvchan jismlardek holatda bo‘ladi. Aksincha, katta kuchlar uzoq vaqt ta’sir etsa hamma tog‘ jinslari plastik bo‘lib qoladi.
Tog‘ jinslarining plastikligi deganda, ularning tashqi kuch ta’sirida har xil shaklga kira olishi va kuch ta’siri yo‘qolgach, bu shaklni saqlab qolish xususiyati tushuniladi. Jinslarning tashqi mexanik kuchlarni o‘ziga yutishi, shaklini o‘zgartirishi va butunlay buzilib, parchalanib ketmasdan, yangi shaklini saqlab qolishi ham uni plastikligini bildiradi.
Tog‘ jinslarining tashqi kuchlar ta’sirida maydalanib ketish xususiyati ularning mo‘rtligi deb ataladi. Plastiklik holati va mo‘rtligi jinslar strukturasining o‘ziga xosligi, zarralarning shakli va kattakichikligi, temperaturasi, granulometrik tarkibi hamda kuchlanishning ta’sir etish davomiyligiga bog‘liq.
Tog‘ jinslarining qattiqligi deganda tashqi kuch ta’sirda o‘z shaklini o‘zgarishiga ko‘rsatadigan qarshiligi tushuniladi.
Mineral va tog‘ jinslarining qattiqligi maxsus asbob yordamida aniqlanadi. Agar bir mineralning o‘tkir qirrasi bilan ikkinchisining tekis yuzasiga chizilsa u qirilib, yuzasida chiziq paydo bo‘lsa, u yumshoq, qirgan mineral esa qattiq deb hisoblanadi. Minerallarni qattiqligini aniqlash uchun 10 ta mineral tanlangan bo‘lib, ularning eng yumshog‘i 1, eng qattig‘i 10 deb olingan. Qattiqlik jadvalini birinchi bo‘lib F.Moos tuzganligi sababli jadval uning nomi bilan yuritiladi. Moss jadvaliga ko‘ra minerallar quyidagi qattiqlikka ega: talk – 1, gips – 2, kalsit – 3, flyuorit – 4, apatit – 5, dala shpati (ortoklaz) – 6, kvars – 7, topaz – 8, korund – 9, olmos – 10.(2.1-jadval).
Tog‘ jinslarining qattiqligi ularning mustahkamligini tavsiflaydi. Uni bilish uchun tashqi kuch ta’sirida siqilishi, cho‘zilishi va surilishini aniqlash lozim. Shu sababli 4.2-jadvalda ushbu parametrlarning o‘rtacha qiymati berilgan.
Tog‘ jinslarining mustahkamligi tashqi kuch ta’sirida turlicha deformatsiyalanishiga bog‘liq holda aniqlanadi. Jinslarning siqilishdagi mustahkamligi cho‘zilishdagi mustahkamligiga qaraganda 20 marta, surilishdagiga – 10 marta katta. Suyuq tog‘ jinslarining (suv, neft va b.) bunday fizik xususiyati qovushqoqlik deb ataladi va u suyuqlikning ichki ishqalanishini (suyuqlikni bir qatini boshqasiga nisbatan siljishini) bildiradi.
Tog‘ jinslarining qattiqligi
4.2-jadval
Siqiluvchanlik jinslarning hamma tomonlaridan ta’sir qiladigan tashqi kuch ta’sirida hajmi kamayishini ifodalaydi. Siqiluvchanlik jismning kichraygan hajmini dastlabki hajmiga nisbati orqali aniqlanadi. SI sistemasida 1/Pa da o‘lchanadi.
Gil jinslarning siqiluvchanligi mineral tarkibiga, disperslik darajasiga, g‘ovakligiga, shuningdek, jinsning holatiga va siqilish sharoitlariga