Diagnoza dysleksji Najważniejsze problemy. Отсутствует
psychometrycznym, a nie klinicznym, czyli sztywne trzymanie się granicy czy punktu odcięcia o charakterze ilościowym. W takich przypadkach podstawą powinna być diagnoza kliniczna (a nie ocena psychometryczna) i dopuszczalne rozpoznawanie dysleksji przy zróżnicowanym poziomie IQ.
6. Kolejne nieporozumienie wynika z zapisanego w definicji warunku rozpoznania dysleksji, jakim jest występowanie trudności w nabywaniu umiejętności czytania „mimo […] sprzyjających warunków społeczno-kulturowych”. Bardzo często przyjmowane jest błędne przekonanie, że dysleksja nie może być rozpoznawana, jeśli dziecko wykazuje zaniedbanie środowiskowe, zamiast uznania możliwości współwystępowania tych czynników.
Nowsza i pełniejsza definicja dysleksji, która została opublikowana w 1994 roku przez International Dyslexia Association (USA), jest znacznie bardziej precyzyjna niż poprzednia: „Dysleksja jest jednym z wielu różnych rodzajów trudności w uczeniu się. Jest specyficznym zaburzeniem uwarunkowanym konstytucjonalnie. Charakteryzuje się trudnościami w dekodowaniu pojedynczych słów, co najczęściej odzwierciedla niewystarczające zdolności przetwarzania fonologicznego. Trudności w dekodowaniu pojedynczych słów są zazwyczaj niewspółmierne do wieku życia oraz innych zdolności poznawczych i umiejętności szkolnych; trudności te nie są wynikiem ogólnego zaburzenia rozwoju ani zaburzeń sensorycznych. Dysleksja manifestuje się różnorodnymi trudnościami w odniesieniu do różnych form komunikacji językowej, często oprócz trudności w czytaniu (reading problems) dodatkowo pojawiają się poważne trudności w opanowaniu czynności pisania (writing) i poprawnej pisowni (spelling)” [Bogdanowicz, 1996].
Wiele stwierdzeń zawartych w tej definicji stanowi konkretne wytyczne dla procesu diagnozowania dysleksji. Zestawienie ich z praktyką poradnianą ukazuje jednak liczne nieporozumienia i błędy:
1. Sformułowanie „charakteryzuje się trudnościami w dekodowaniu pojedynczych słów” informuje, że trudności w czytaniu pojawiają się już na etapie czytania elementarnego – dekodowania. Wbrew temu, co uznaje się w niektórych poradniach, że dysleksję można rozpoznać dopiero w V−VI klasie, określenie to wskazuje, że może być ona zdiagnozowana bardzo wcześnie, nawet na poziomie klasy I lub II, o ile wiadomo, że trudności w czytaniu nie są uwarunkowane innymi przyczynami.
2. W definicji zapisano, że trudności w dekodowaniu pojedynczych słów „najczęściej odzwierciedlają niewystarczające zdolności przetwarzania fonologicznego”. Zaburzenia językowe są zatem najczęstszą przyczyną dysleksji rozwojowej. Niektórzy uczeni stwierdzenie to traktują jako przyzwolenie do ograniczenia diagnozowania wyłącznie do oceny funkcji językowych. Jednakże definicja nie sprowadza zaburzeń rozwojowych jedynie do zaburzeń rozwoju kompetencji językowych, a zatem zasadne jest diagnozowanie także innych funkcji: wzrokowo-przestrzennych i ruchowych, które utrudniają proces nabywania umiejętności czytania i pisania. Zdarzają się bowiem przypadki występowania w patomechanizmie dysleksji wyłącznie deficytów wzrokowo-przestrzennych i zaburzeń integracji percepcyjno-motorycznej. Wymagają one diagnozowania i specyficznych ćwiczeń korekcyjnych. W świetle tych stwierdzeń błędem jest ograniczanie się tylko do oceny funkcji językowych. Szersze badania, ujawniając deficyty rozwojowe w innych obszarach, ukierunkowują planowanie i zapewniają kompleksową pomoc edukacyjno-terapeutyczną.
3. Zapis: „trudności w dekodowaniu pojedynczych słów […] nie są wynikiem […] zaburzeń sensorycznych”, stwarza wiele wątpliwości i kontrowersji, bowiem pracownicy poradni odmawiają diagnozowania dysleksji w przypadku uczniów z wadami wzroku lub słuchu. Błędem jest generalne negowanie dysleksji w przypadku wad zmysłu, szczególnie gdy wady te są skorygowane (na przykład okularami) i jednocześnie występują deficyty rozwojowe w innych sferach funkcjonowania poznawczego (na przykład zaburzenia rozwoju funkcji językowych). Gdy trudności w czytaniu i pisaniu są rezultatem wyłącznie zaburzeń sensorycznych, dysleksja nie może być rozpoznana, a dzieci powinny być zdiagnozowane przez okulistę i foniatrę w celu skompensowania tych wad za pomocą okularów lub aparatu słuchowego. Wady zmysłu mogą jednak współwystępować z dysleksją. Trudności dziecka w tym wypadku są znacznie bardziej nasilone i objawowo odmienne od tych, które są skutkiem wady zmysłu. Taką wskazówkę spotykamy też w międzynarodowych klasyfikacjach medycznych.
4. „Dysleksja manifestuje się różnorodnymi trudnościami […] dodatkowo pojawiają się poważne trudności w opanowaniu czynności pisania (writing)”. W tym wypadku określenie „czynność pisania” nie odnosi się do zaburzeń kaligrafii – dysgrafii, zaliczanej do następstw dyspraksji, lecz dotyczy trudności z samodzielnym pisaniem, tak zwanej ekspresji pisania, czyli wyrażaniem myśli za pomocą pisma, wypowiadaniem się na piśmie – tworzeniem tekstu. Z reguły podczas standardowych badań tych zaburzeń w Polsce nie diagnozujemy.
Diagnozowanie dysleksji w świetle międzynarodowych klasyfikacji medycznych
Dysleksja rozwojowa znajduje swoje miejsce w międzynarodowych klasyfikacjach chorób i zaburzeń rozwojowych. Są to:
– Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych (International Statistical Classification of Diseases and Related Health Problems – ICD-10). Wydanie dziesiąte zostało zatwierdzone przez Światową Organizację Zdrowia (WHO) w 1992 roku w Genewie. Opublikowane w polskiej wersji językowej [2000, wyd. popr.], obowiązuje w Polsce.
– Diagnostyczny i Statystyczny Podręcznik Zaburzeń Psychicznych (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorder – DSM-IV)3. Wydanie czwarte opublikowane przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne (APA) w 1994 roku w Waszyngtonie.
Klasyfikacje zawierają ogólne kategorie zaburzeń, takie jak:
ICD-10 – „Specyficzne zaburzenia rozwoju umiejętności szkolnych” (F81),
DSM-IV – „Zaburzenia uczenia się” (Learning Disorders).
W ramach tych kategorii wydzielane są różne formy specyficznych trudności w uczeniu się.
W klasyfikacji ICD-10 znajdują się:
F81 Specyficzne zaburzenia rozwoju umiejętności szkolnych
F81.0 Specyficzne zaburzenie czytania
F81.1 Specyficzne zaburzenie opanowania poprawnej pisowni
F81.2 Specyficzne zaburzenie umiejętności arytmetycznych
F81.3 Mieszane zaburzenie umiejętności szkolnych
F81.8 Inne zaburzenia rozwojowe umiejętności szkolnych
F82 Specyficzne zaburzenie rozwoju funkcji motorycznych
F83 Mieszane specyficzne zaburzenia rozwojowe
W klasyfikacji DSM-IV znajdują się:
Zaburzenia uczenia się
315.00 Zaburzenie czytania
315.1 Zaburzenie umiejętności arytmetycznych
315.2 Zaburzenie komunikacji za pomocą pisma
315.9 Niespecyficzne zaburzenia uczenia się
Zaburzenia sprawności motorycznej
315.4 Zaburzenie rozwoju koordynacji
Terminologia stosowana w tych podręcznikach bywa źródłem nieporozumień:
1. Termin „dysleksja”, powszechnie używany w literaturze naukowej i praktyce klinicznej na świecie, w obydwu podręcznikach został wymieniony jednorazowo i zastąpiony nazwami opisowymi. Ta niezgodność wprowadza pewną dezorientację podczas formułowania rozpoznania problemu, nazywania go, sporządzania opinii po badaniu.
2. Specyficzne trudności w czytaniu oznaczone są w ICD-10 pod nazwą
Dokonałam tłumaczenia fragmentów DSM-IV wykorzystanych w tej publikacji oraz korekty tłumaczenia ICD-10, co zostało uwzględnione w drugim wydaniu podręcznika ICD-10.