Zagłada Żydów. Studia i Materiały nr 10 R. 2014 t. I-II. Отсутствует

      „Zagłada Żydów. Studia i Materiały"

      Centrum Badań nad Zagładą Żydów, IFiS PAN

      ul. Nowy Świat 72, pok. 120

      00-330 Warszawa, POLAND

      www.zagladazydow.org

      e-mail: [email protected]

      Od Redakcji

      Oddajemy do rąk Czytelników jubileuszowy, dziesiąty numer naszego rocznika. Dziesięć lat to cezura, która nakłada na redakcję obowiązek częściowego choćby podsumowania efektów dotychczasowej pracy, dokonania bilansu tego, co udało się osiągnąć, oraz tego, czego osiągnąć się nie udało. Pierwszy numer (ze zwężoną, stanowczo zbyt drobną czcionką) ukazał się w 2005 r. Był realizacją pomysłu, który narodził się spontanicznie w Centrum Badań nad Zagładą Żydów przy Instytucie Filozofii i Socjologii PAN. Chcieliśmy stworzyć forum integracji i wymiany poglądów dla rozproszonych i reprezentujących różne dziedziny nauki badaczy Zagłady, zwłaszcza młodych, inicjować nowe badania na podstawie coraz szerzej dostępnej bazy źródłowej, komentować debaty publiczne wokół złożonych kwestii polsko-żydowskich. Uznaliśmy, że w kraju najbardziej doświadczonym przez Zagładę konieczne jest powstanie cyklicznego wydawnictwa naukowego zajmującego się tym tematem. Uznaliśmy też, że podstawowymi wyznacznikami naszej pracy będą niezależność, profesjonalizm i nieuleganie politycznym koniunkturom.

      Nie ukrywaliśmy, że Zagłada, a szczególnie wymordowanie polskich Żydów nakładają na Polaków niełatwy, często bardzo bolesny, ale nieunikniony obowiązek pamięci. Pamięci o współobywatelach, społeczności, która przez setki lat współtworzyła Polskę, dzieliła z nią jej wzloty i upadki i której los, w straszny sposób, dopełnił się na polskiej ziemi. Dramat Zagłady rozegrał się na oczach aryjskich sąsiadów, mieszkańców tysięcy mniejszych i większych miejscowości, w sposób okrutny, publiczny, jawny – niemogący nikogo pozostawić obojętnym. Próby zepchnięcia lub oswojenia tego tematu trwały właściwie od zakończenia wojny, nie tylko z powodu istnienia cenzury. Po przełomie 1989 r. okazało się, że były to działania bezskuteczne, gdyż pytania dotyczące postaw i zachowań Polaków wobec wymordowania polskich Żydów powróciły, by stać się jednym z najbardziej zapalnych, polaryzujących i instrumentalizowanych tematów w debacie publicznej. Problemem zaogniającym kolejne odsłony tej debaty jest fakt, iż Zagłada jest jednym z niewielu aspektów polskiej historii studiowanych przez kolejne pokolenia międzynarodowych badaczy. Innymi słowy, wymordowanie polskich Żydów i jego kontekst stanowią pryzmat, przez który większość zainteresowanych historią cudzoziemców postrzega Polskę i jej historię. A to, co widzą, z trudem przystaje do polskiej pamięci.

      W ciągu dziesięciu lat opublikowaliśmy na naszych łamach teksty wielu polskich autorów zajmujących się problematyką Zagłady i stosunków polsko-żydowskich oraz artykuły wybitnych autorów zagranicznych. Trzeba tu jednak zaznaczyć, że nie zawsze udawało się nam namówić do współpracy niektórych badaczy, bywało też niełatwo z wyegzekwowaniem zamówionych tekstów. Naszym wielkim przywilejem był też częsty kontakt z Ocalałymi, z których wielu zajmowało się równocześnie badaniem Holokaustu. Niektórzy z nich w ciągu tych lat od nas odeszli, pozostawiając po sobie trudną do zapełnienia pustkę.

      Interesowały nas zarówno przekrojowe ujęcia poszczególnych tematów, jak i case studies, a także problematyka pracy ze źródłami. Ze szczególną troską szukaliśmy tekstów mających ambicje przekrojowe, sygnalizujące istnienie problematyki, która domagała się dalszych badań. Większość z nich można znaleźć w działach „Studia” oraz „Z warsztatów badawczych”, gdzie umieszczaliśmy z reguły teksty autorstwa młodych badaczy. Od początku zachęcaliśmy do podejmowania problemów trudnych, kontrowersyjnych i niewygodnych, stąd wiele miejsca poświęcaliśmy kwestiom kolaboracji, sytuacji społeczeństwa polskiego pod okupacją, stosunku formacji zbrojnego podziemia – akowskiego, nacjonalistycznego i komunistycznego – do ukrywających się Żydów, czy wreszcie postawom katolickiej hierarchii i szeregowego duchowieństwa. Kilkakrotnie powracaliśmy do tematyki pomocy dla Żydów, starając się z jednej strony wprowadzać do obiegu nowe informacje, z drugiej przeciwdziałać, bez większego zresztą powodzenia, szerzącym się na tym polu uproszczeniom i nadużyciom. Oprócz tematów niełatwych staraliśmy się także zająć tematami osieroconymi. A do nich niewątpliwie należały małe, przeważnie zapomniane przez badaczy getta prowincjonalne (Nowogródek, Grójec, Chmielnik, Hrubieszów czy Kozienice). Niewątpliwym osiągnięciem pisma jest wprowadzenie do obiegu naukowego dziesiątek nowych materiałów, zarówno dokumentów archiwalnych, jak i dzienników, wspomnień czy relacji. Działalność związana z publikowaniem nowych źródeł została doceniona przez tygodnik „Polityka”, który przyznał redakcji specjalną nagrodę historyczną w 2013 r.

      W każdym numerze publikowaliśmy również omówienia polskiego i światowego piśmiennictwa oraz recenzje polskiej i zagranicznej literatury przedmiotu. Zwracaliśmy również uwagę na pozycje złe, bałamutne i szkodliwe. Często nasze polemiki były niezwykle ostre, nigdy jednak, wierzymy, nie przekroczyły granic przyjętych w debatach naukowych.

      Choć naszym najważniejszym zadaniem było (i jest nadal) rozwijanie, budowanie wiedzy o Zagładzie w Polsce, to za potrzebne uznaliśmy także udostępnienie stanu polskich badań czytelnikowi zagranicznemu. W tym celu wydaliśmy trzy tomy wydawnictwa „Holocaust Studies and Materials”, zawierające wybór najistotniejszych naszym zdaniem tekstów opublikowanych po polsku. Teksty te, dostępne również w wersji elektronicznej, będą przyczyniać się do ugruntowania pozycji polskiej nauki za granicą.

      Efekty działań, które podejmowaliśmy na przestrzeni ostatnich dziesięciu lat, a także badań prowadzonych przez inne środowiska naukowe po 1989 r., zmuszają do kilku refleksji. Po pierwsze, mimo podźwignięcia z impasu i izolacji badań nad Zagładą w Polsce okazuje się, że przed polskimi badaczami stoi ogrom zadań i wyzwań. Bogate i wciąż nie do końca rozpoznane zasoby polskich archiwów dają gwarancję, że kolejne pokolenie badaczy nadal będzie zmagało się z podstawowymi problemami interpretacji i reinterpretacji historycznej. Niestety, w dalszym ciągu pomimo profesjonalizacji procedur naukowych i przyrostu wiedzy w dyskursie publicznym dominuje albo egzaltacja (nie przypadkiem jeden z tomów poświęciliśmy zjawisku holokaustowego kiczu), albo skłonność do upraszczania i instrumentalizowania problematyki Zagłady, niewiele różniąca się, niezależnie od intencji przyświecających ich rzecznikom, od praktyk wypracowanych w PRL. Miejmy nadzieję, że za dziesięć lat, kiedy będziemy podsumowywać kolejne roczniki pisma, sytuacja ta będzie wyglądać inaczej.

      W oddawanym do rąk Czytelnika numerze rocznika, wydanym ze względu na objętość w dwóch tomach, znalazło się około sześćdziesięciu tekstów. Tematem przewodnim jest problematyka warszawska. Powrót do zagadnień, które w ostatnim