Bizancjum ok. 500-1024. Отсутствует
Nie zawsze dało się to pogodzić. Mapy trzeba oglądać razem, jeżeli nie znajdzie się jakiegoś miejsca w jednym rozdziale, należy sprawdzić w innych albo wyszukać je za pomocą listy alternatywnych nazw miejscowych oraz indeksu.
WPROWADZENIE
Wprowadzenie – część 1
Zrozumieć Bizancjum
Wiele dróg prowadzi do Bizancjum, nazywanego Nowym Rzymem, a wskazówek dostarczają liczne dyscypliny, w tym historia sztuki, archeologia, teologia, analiza inskrypcji na kamieniach i monetach oraz rękopisów. Wielu historyków znajdujących takie wskazówki, specjalizowało się w innych obszarach badawczych, takich jak starożytna Grecja i Rzym, średniowieczny Zachód, tereny słowiańskie i śródziemnomorskie, a nawet włoski renesans. Najpewniejszym faktem dotyczącym tego nieuchwytnego „Nowego Rzymu” jest to, że istniał ponad tysiąc lat, aczkolwiek od 1204 roku przechodził trwający pięćdziesiąt siedem lat okres poważnych zakłóceń. Głównym motywem niniejszej książki są pytania, jak, dlaczego i gdzie – przez tysiąc lat swojego istnienia – imperium trwało, upadało i (co najważniejsze) odradzało się jako lepiej lub gorzej funkcjonujący organizm i jako idea.
Obieramy węższą drogę niż zwiastun tego tomu, The Cambridge medieval history IV1. Pierwsza jego część szczegółowo opisywała historię polityczną, militarną i kościelną od 717 roku do kresu cesarstwa, a kilka rozdziałów poświęcono sąsiadującym z nim ludom i państwom. Druga część zawierała rozdziały tematyczne, dotyczące między innymi prawa, władzy, Kościoła, muzyki, sztuk plastycznych i literatury. Niniejsza książka nie stanowi tak całościowego ujęcia. Śledzone są w niej losy cesarstwa jako zmieniającej się organizacji polityczno-militarnej oraz jako trwałego ideału i stanu umysłu. Nie podejmujemy się jednak próby przedstawienia Bizancjum i jego cywilizacji ze wszystkich punktów widzenia. Niemniej w trzeciej części wprowadzenia szkicujemy ważniejsze alternatywne ujęcia historii Cesarstwa Bizantyjskiego.
Przedstawiamy wydarzenia istotne z punktu widzenia organizmu politycznego, ze szczególnym uwzględnieniem licznych zewnętrznych i wewnętrznych problemów, z jakimi musieli zmierzyć się obrońcy ładu cesarstwa urzędujący w stolicy Nowego Rzymu. Dużą uwagę – co dość nietypowe – poświęcono postaciom poszczególnych cesarzy i sztuce rządzenia takich gigantów jak Justynian I Wielki (527–565), Leon III (717–741), Bazyli I (867–886), Bazyli II (976–1025), Aleksy I Komnen (1081–1118) i Manuel I Komnen (1143–1180). Opisano ich różnorodne, często skuteczne, rozwiązania problemów pojawiających się w czasach ich rządów, niejednokrotnie powraca też temat pragmatyzmu władców bizantyjskich w obliczu epidemii, kryzysów finansowych i najazdów „barbarzyńców”, a także nieoczekiwanych problemów związanych z ich własnymi sukcesami. Dynamikę takich improwizowanych posunięć, nagłych potrzeb odnowy i długotrwałych zmian analizuje się raczej pod kątem biegu wydarzeń niż szczegółowej analizy instytucji jako takich, ponieważ funkcjonowanie tak licznych instytucji bizantyjskich – od armii po administrację – ma charakter sporny i trudno je określić.
Poruszamy też kwestie bizantyjskiej kultury politycznej, od przekonań religijnych po patronat nad sztukami plastycznymi, a także rysujemy szerszy obraz społeczeństwa prowincji, powiązanych z metropolią. W rozdziałach tematycznych analizujemy zagadnienia dotyczące gospodarki i misji chrześcijańskich, omawiamy społeczeństwa, elity i państwa, które wchodziły w długotrwałe relacje z Bizancjum. Ich zakres również nie obejmuje wszystkiego: na przykład brak rozdziału o stosunkach Bizancjum z Rusią. Te rozdziały dostarczają jednak dostatecznej ilości informacji, by przedstawić wpływ Bizancjum na inne wielkie kultury ówczesnego świata: muzułmańskie, eurazjatyckie i słowiańskie oraz chrześcijańskiego Zachodu. Ich celem jest naszkicowanie i przeanalizowanie interakcji, nie zaś szczegółowe przedstawienie wszystkich informacji o relacjach z danym państwem. Znaczenie Bizancjum dla sąsiadujących czy dopiero tworzących się społeczeństw i państw staje się wyraźniejsze, jeśli uwzględnić konkretne sytuacje i potrzeby. Dotyczy to zwłaszcza zawiłych związków z chrześcijańskim Zachodem w ciągu wieków. W pełni opisujemy żywotność związków kulturowych, kościelnych i politycznych między światem „łacińskim” a „greckim”.
Chronologicznie książka obejmuje okres od formalnego upadku zachodniej części Imperium Rzymskiego (476) do XVI wieku2, kiedy to część Bizantyjczyków uważała chrześcijański Zachód za potencjalnego wybawiciela spod władzy Turków. W tak szerokim, starannie dobranym kontekście uwzględniliśmy liczne greckojęzyczne wspólnoty i miasta, które po klęsce cesarstwa w 1204 roku miały nowych władców –Wenecjan czy Franków, Bułgarów czy Serbów. Zmiany terytorium cesarstwa w XIII i XIV wieku przedstawiono bardziej szczegółowo niż zazwyczaj. Dzięki temu pokazano łatwe do przeoczenia cechy bizantyjskiego społeczeństwa: jego „zmienną geometrię”, zdolność do skutecznego funkcjonowania nawet wtedy, gdy brakowało na pozór istotnych elementów, a także jego prężność. Należące do niego ludy wchodziły w relacje z władzą cesarstwa i zmieniały je z własnej woli, bez jakiejś szczególnej zachęty z góry.
Zaproponowany tu ogólny zarys, arbitralny, a zarazem wyjątkowo szeroko zakrojony, powinien być źródłem nowych spostrzeżeń dla specjalistów zajmujących się światem bizantyjskim oraz doktorantów podejmujących studia w tym zakresie. Mamy jednak coś do zaoferowania również tym, którzy po raz pierwszy stykają się z zagadkowym obrazem przemian Bizancjum. Niniejszy tom nie wymaga znajomości tego tematu, czy też w ogóle historii przednowożytnej, daliśmy też wskazówki czytelnikom, dla których angielszczyzna jest językiem ojczystym lub pierwszym wyuczonym. Gdzie to możliwe, w przypisach cytowane są tłumaczenia tekstów źródłowych, zaś w czwartej części niniejszego wprowadzenia znajduje się przewodnik po źródłach przełożonych na język angielski.
Wprowadzenie podzielono na cztery części. W niniejszej analizujemy bizantyjskie pojęcie cesarstwa, jego trwałość w obliczu przeciwności losu oraz znaczenie rytuałów religijnych dla przeciętnych wyznawców. Wszystko to stanowi szczególną mieszankę wiary i władzy. Na koniec omawiamy charakter związków między obcokrajowcami a Bizantyjczykami oraz ich wpływ na ogólniejszą kwestię bizantyjskiej tożsamości.
W drugiej części przedstawiamy zakres czasowy książki i możliwe ujęcia alternatywne. Dokonujemy przeglądu trzech głównych części pracy, dotyczących okresów od około 500 do około 700, od około 700 do 1204 oraz od 1204 do 1492 roku. Kolejno omawiamy tematy na pozór dość rozbieżne. Rozdziały nie są przedstawiane ściśle według kolejności: rozdziały części II, dotyczące konkretnych tematów lub regionów, rozpatrywane są jako całość, a i to dopiero po omówieniu rozdziałów składających się na główną oś narracji. Treść części III, która nie ma jednego konkretnego tematu i obejmuje liczne i różnorodne społeczności oraz ustroje, przedstawiona jest dość obszernie i również bez trzymania się układu rozdziałów.
W części trzeciej zarysowujemy inne podejścia niż to przyjęte przez nas. W większości odpowiadają one biegowi odnotowanych wydarzeń o politycznym, kościelnym lub militarnym znaczeniu dla cesarstwa. Zwracamy uwagę na niektóre ujęcia sztuki, instytucji i kondycji ludzkiej w Bizancjum, a także na tematy istotne dla idei czy przesłania cesarstwa – czy to metaforykę polityczną, czy rozmiary armii a nawet kastrację.
W czwartej i ostatniej części wprowadzenia poruszamy niektóre problemy studiowania tematyki bizantyjskiej bez znajomości greki, a także wskazujemy narzędzia ułatwiające badanie i nauczanie historii cesarstwa: atlasy historyczne Bizancjum i ludów sąsiednich, chronologie, leksykony historii sztuki i słowniki w pełni poświęcone Bizancjum. Na angielski przełożono znacznie więcej niż mogłoby się wydawać dzieł Bizantyjczyków lub prac
Hussey (red.) (1966–1967).
W niniejszym tomie wydania polskiego zamieszczono roz. 1–12 wydania angielskiego (przyp. red.).