Prawo finansowe Finanse publiczne. Elżbieta Chojna-Duch
terytorialnego.
Instytucja gospodarki budżetowej jest tworzona w celu realizacji zadań publicznych. Ma osobowość prawną, którą uzyskuje z chwilą wpisania do Krajowego Rejestru Sądowego.
Instytucje mogą być tworzone przez dwie grupy podmiotów i według odmiennych trybów:
1) przez ministra lub Szefa Kancelarii Prezesa Rady Ministrów, za zgodą Rady Ministrów udzieloną na jego wniosek;
2) przez organy lub kierowników jednostek, korzystających ze względnej samodzielności w zakresie gospodarki finansowej (niezależnej od administracji rządowej), np. Kancelarii Prezydenta, Trybunału Konstytucyjnego, Sądu Najwyższego (wymienionych w ustawie o finansach publicznych).
W tym przypadku organ lub kierownik o fakcie tym informuje Prezesa Rady Ministrów.
Instytucja gospodarki budżetowej odpłatnie wykonuje wyodrębnione zadania, a koszty swojej działalności oraz zobowiązania pokrywa z uzyskiwanych przychodów. Może ona otrzymywać z budżetu państwa dotacje na realizację zadań publicznych, a także dotacje inwestycyjne, jeżeli znajduje to podstawę w przepisach szczegółowych (ustawa o finansach publicznych nie stwarza takiej podstawy). Nowo tworzonej instytucji gospodarki budżetowej może być przyznana jednorazowa dotacja na pierwsze wyposażenie w środki obrotowe.
Koszty instytucji mogą być ponoszone tylko w ramach posiadanych środków finansowych obejmujących uzyskane przychody oraz środki z poprzedniego okresu.
Ustawa deklaruje zasadę samodzielności gospodarowania mieniem przez instytucję gospodarki budżetowej, przy jednoczesnym wymogu poszanowania zasady efektywności jego wykorzystania. Instytucja gospodarki budżetowej może w szczególności zbywać środki trwałe. Zbycie (najem, dzierżawa, użyczenie) aktywów może nastąpić wyłącznie na zasadach określonych przez organ wykonujący funkcje organu założycielskiego, z uwzględnieniem przepisów o gospodarce nieruchomościami. Jednocześnie „mienie” instytucji gospodarki budżetowej formalnie nie obejmuje środków finansowych. Zamknięty katalog jego składników obejmuje: przeniesione na własność nieruchomości; mienie stanowiące wyposażenie przekazane przez organ wykonujący funkcje organu założycielskiego w formie użyczenia; mienie nabyte z własnych środków.
Samodzielność w zakresie gospodarki finansowej instytucji gospodarki budżetowej doznaje pewnych ograniczeń ustawowych. Koszty mogą być ponoszone tylko w ramach posiadanych środków finansowych, obejmujących uzyskane przychody oraz środki z poprzedniego okresu. W celu zaciągnięcia zobowiązania przewyższającego 30% rocznych przychodów instytucja jest obowiązana uzyskać zgodę organu wykonującego funkcje organu założycielskiego.
Jedynym wymienionym przez ustawę o finansach publicznych organem instytucji gospodarki budżetowej jest jej dyrektor (brak jest przy tym rady nadzorczej) – będący kierownikiem w rozumieniu tej ustawy. Dyrektora instytucji gospodarki budżetowej powołuje i odwołuje organ wykonujący funkcje organu założycielskiego. Do zadań dyrektora należy zarządzanie instytucją gospodarki budżetowej i jej reprezentowanie na zewnątrz, przygotowanie projektu rocznego planu finansowego oraz rocznego sprawozdania, w tym bilansu, rachunku zysków i strat oraz przygotowanie i nadanie regulaminu organizacyjnego instytucji gospodarki budżetowej (statut nadaje organ wykonujący funkcje organu założycielskiego).
Podstawą gospodarki finansowej instytucji gospodarki budżetowej jest plan finansowy, który obejmuje m.in. przychody z prowadzonej działalności, dotacje z budżetu państwa, zestawienie kosztów funkcjonowania instytucji gospodarki budżetowej oraz kosztów realizacji wyodrębnionych zadań, środki na wydatki majątkowe, wynik finansowy, stan należności i zobowiązań na początek i koniec roku, stan środków pieniężnych na początek i koniec roku. Plany instytucji mają być ujmowane w załącznikach do ustawy budżetowej.
Projekt rocznego planu finansowego, opracowany przez dyrektora instytucji, przekazywany jest organowi wykonującemu funkcje organu założycielskiego w trybie i terminach określonych w przepisach dotyczących prac nad projektem ustawy budżetowej.
Dokonywane w ciągu roku zmiany w planie finansowym wymagają zgody organu wykonującego funkcje organu założycielskiego oraz nie mogą spowodować zwiększenia dotacji z budżetu państwa i pogorszenia planowanego wyniku finansowego. O dokonanych zmianach należy niezwłocznie powiadomić ministra finansów.
Podobnie jak agencje wykonawcze, także fundusze celowe i instytucje gospodarki budżetowej sporządzają plany finansowe w układzie zadaniowym na rok budżetowy i dwa kolejne lata, z czym związana jest odrębna sprawozdawczość. Do uzasadnienia projektu ustawy budżetowej na rok następny oraz sprawozdania z wykonania budżetu za rok poprzedni dołącza się – odpowiednio – skonsolidowany plan przychodów i kosztów oraz przychody i koszty (planowane i wykonane) instytucji gospodarki budżetowej.
Od uprzednich form pozabudżetowych – zakładów budżetowych i gospodarstw pomocniczych instytucje gospodarki budżetowej odróżnia przede wszystkim fakt (cecha) posiadania osobowości prawnej. Instytucja gospodarki budżetowej nie jest ponadto obciążona obowiązkiem uiszczania specjalnych (poza podatkami) wpłat na rzecz budżetu państwa (gospodarstwo pomocnicze wpłacało połowę osiągniętego zysku, zakład budżetowy – nadwyżkę środków obrotowych, agencja wykonawcza – nadwyżkę środków finansowych). Nie jest również limitowana wysokość dofinansowania instytucji gospodarki budżetowej dotacjami z budżetu państwa. Przepisy o zamówieniach publicznych, pod pewnymi warunkami, zwalniają z ich stosowania przy zamówieniach udzielanych instytucji gospodarki budżetowej przez organ administracji rządowej wykonujący funkcje organu założycielskiego tej instytucji. Ustawa nie przewiduje obowiązku świadczenia przez instytucję gospodarki budżetowej takiej usługi według kosztów własnych (bez marży), jak było to w przypadku gospodarstw pomocniczych sprzedających usługi na rzecz macierzystych jednostek budżetowych. Instytucje gospodarki budżetowej, z zastrzeżeniem przytoczonych odrębności, stanowią alternatywną wobec jednostki budżetowej formę realizacji niektórych zadań publicznych wykonywanych dotychczas przez państwowe zakłady budżetowe lub gospodarstwa pomocnicze państwowych jednostek budżetowych.
Instytucje gospodarki budżetowej spełniają wielorakie zadania. Przykładowo Centralny Ośrodek Sportu – zarządza i prowadzi działalność związaną z utrzymaniem obiektów sportowych takich jak: hale sportowe, baseny, boiska, skocznie narciarskie, kolej linowa, tor wioślarsko-kajakowy, lodowisko oraz internaty sportowe z zapleczem gastronomicznym i odnową biologiczną.
Centrum Obsługi Kancelarii Prezydenta RP realizuje w ramach prowadzonej działalności zadania publiczne na rzecz Prezydenta oraz usługi dla odbiorców zewnętrznych, w tym m.in. gospodarcze i techniczno-remontowe utrzymanie budynków i obiektów Kancelarii, obsługę teleinformatyczną, recepcyjną, w tym obsługę wizyt i uroczystości, obsługę hotelarską, gastronomiczną i rekreacyjną, transportową i medyczną oraz świadczenie usług wydawniczych i poligraficznych. Z kolei Centrum Usług Logistycznych w Policji zajmuje się m.in.: świadczeniem usług szkoleniowych, w tym w zakresie bezpieczeństwa, dotyczących zakwaterowania funkcjonariuszy i członków ich rodzin oraz pracowników cywilnych resortu, prowadzeniem obsługi technicznej i napraw taboru samochodowego Policji oraz innych jednostek MSWiA, prowadzeniem dystrybucji paliw. Centrum Usług Wspólnych wykonuje zaś zadania na rzecz Kancelarii Prezesa Rady Ministrów, komórek organizacyjnych CUW oraz sprzedaży wyrobów i usług dla odbiorców zewnętrznych.
6.8. Pozostałe formy gospodarki pozabudżetowej
Wśród pozostałych form gospodarki pozabudżetowej sektora finansów publicznych państwowe osoby prawne (z wyłączeniem przedsiębiorstw, jednostek badawczych, banków i spółek prawa handlowego) stanowią jednostki, których plany finansowe zawarte powinny być w odrębnym załączniku do ustawy budżetowej. Państwowe osoby prawne, nadzorowane przez centralne organy administracji (np. Prezesa Rady Ministrów, ministra rozwoju i finansów, ministra kultury