Dietetyka kliniczna. Отсутствует
ciała o 1,6 kg, a w II i III trymestrze o 0,45 kg/tydzień. Z kolei u kobiet ciężarnych z nadwagą i otyłością zalecane tempo przyrostu masy ciała kształtuje się na poziomie 1,0 kg w I trymestrze oraz 0,3 kg/tydzień w II i III trymestrze ciąży. Na całkowity przyrost masy ciała kobiety w ciąży składa się masa:
● płodu (optymalnie 3,1–3,6 kg);
● wód płodowych (0,8–1,0 kg);
● łożyska (0,65–1,0 kg);
● krwi (1,25 kg);
● płynów wewnątrz- i zewnątrzkomórkowych (1,7 kg);
● tkanki tłuszczowej (3 kg)
oraz
● powiększanie się masy mięśniowej macicy (1,0 kg);
● zmiana masy gruczołów mlecznych (0,4–0,5 kg).
W przypadku ciąży bliźniaczej średni przyrost masy ciała wynosi 16–20 kg (1,8–2,7 kg w I trymestrze i 0,65 kg/tydzień w II i III trymestrze ciąży), a ciąży trojaczej: 22–23 kg (ciągły przyrost masy ciała o 0,65 kg/tydzień w całej ciąży).
Wyniki badań przeprowadzonych w Polsce i krajach zachodnich wskazują, że przyrost masy ciała większości ciężarnych przekracza zalecaną normę. Z kolei niedostateczny przyrost masy ciała stwierdza się u 14,2–26,5% ciężarnych Polek i częściej dotyczy to kobiet zbyt szczupłych w okresie przedkoncepcyjnym.
4.3. Zmiany metaboliczne zachodzące w organizmie kobiety pod wpływem ciąży
Obok zmiany masy ciała, w organizmie kobiety ciężarnej zachodzi wiele zmian metabolicznych. Mają one na celu przede wszystkim stworzenie rezerw energetycznych na czas ciąży i laktacji, dostarczenie odpowiednich ilości tlenu i składników odżywczych koniecznych do prawidłowego wzrostu i rozwoju płodu oraz transport produktów przemiany materii. Aby sprostać temu zadaniu, organizm kobiety ciężarnej adaptuje się poprzez zatrzymanie wody w organizmie, wzrost objętości krwi krążącej i objętości wyrzutowej serca, wzrost częstości pracy serca, wzmożenie przepływu krwi przez nerki i filtracji kłębkowej oraz zmiany w funkcjonowaniu układu oddechowego, pokarmowego i hormonalnego (tab. 4.2).
Tabela 4.2. Zmiany adaptacyjne w okresie ciąży
APTT – activated partial thromboplastin time; PT – prothrombin time; TT – thrombin time.
4.4. Unikanie zatruć pokarmowych w czasie ciąży
Ważnym zagadnieniem dotyczącym odżywiania w czasie ciąży jest zwrócenie uwagi przyszłej matki na dbałość o unikanie zatruć pokarmowych. Mogą one bowiem grozić poronieniem, porodem przedwczesnym, urodzeniem martwego dziecka i zaburzeniami rozwojowymi płodu.
Zasady bezpiecznego przygotowywania i przechowywania żywności chroniące przez zatruciem pokarmowym ujęto w tabeli 4.3.
Tabela 4.3. Zasady bezpiecznego przygotowywania i przechowywania żywności chroniące przez zatruciem pokarmowym w ciąży
Jednym z najniebezpieczniejszych zatruć w czasie ciąży jest zatrucie Gram dodatnią bakterią Listeria monocytogenes – obarczona jest aż 80% śmiertelnością noworodków. Badania pokazują, że ryzyko zakażenia w czasie ciąży listeriozą jest większe niż w populacji nieciężarnych, a wśród wszystkich przypadków choroby aż ⅓ stanowią kobiety w ciąży. Mimo że bakteria ta ginie w trakcie obróbki kulinarnej w wysokich temperaturach i podczas pasteryzacji, może przenosić się drogą powietrzną i zanieczyszczać produkty już uprzednio poddane obróbce. Wśród pokarmów szczególnie narażonych na zanieczyszczenie tymi mikroorganizmami znajdują się produkty z niepasteryzowanego mleka (np. ser brie, ser camembert, sery importowane o niepewnym składzie, sery meksykańskie: questo blanco, questo fresco, panela) oraz produkty gotowe długo przechowywane w lodówce (gotowe sałatki garmażeryjne, przetwory mleczne, produkty z mięsa i wędlin). W celu minimalizacji ryzyka zakażenia listeriozą oprócz podanych powyżej środków bezpieczeństwa należy zwrócić uwagę na kontrolę dat przydatności do spożycia i zalecanego okresu przechowywania produktów spożywczych.
Niepasteryzowane mleko (szczególnie kozie), niedokładnie umyte i oczyszczone warzywa i owoce czy niedogotowane mięso mogą być źródłem zakażenia Toxoplasma gondii. Jest ona szczególnie niebezpieczna dla płodu z uwagi na możliwość przechodzenia pasożyta przez łożysko i powodowanie długofalowych powikłań. Nosicielem licznych pasożytów, bakterii i wirusów mogą być również surowe ryby. Z uwagi na możliwość zatrucia bakteriami Escherichia coli lub Salmonella kobietom ciężarnym odradza się również spożywanie surowych kiełków warzyw (lucerny, koniczny, rzodkwi). Mycie surowych kiełków nie jest skuteczną metodą walki z mikroorganizmami, ponieważ w czasie kiełkowania bakterie występujące na powierzchni nasion ulegają internalizacji.
Szczególną uwagę należy zwrócić również na odpowiednią obróbkę kulinarną jaj. Należy je gotować na twardo do uzyskania pełnego ścięcia białka i żółtka, natomiast wszystkie potrawy przygotowywane z użyciem jaj powinny być gotowane w temperaturze minimum 72°C. Jak pokazują badania, w jednym na 20 tys. jaj znajdują się bakterie Salmonella (mimo dokładnego umycia skorupki jajka).
4.5. Zapotrzebowanie energetyczne oraz udział makroskładników i mikroskładników w diecie
Okres ciąży to dla organizmu kobiety czas wzmożonego wydatku energetycznego, którego przyczyną jest zarówno wartość kaloryczna tworzonych w ciąży tkanek włącznie z zarodkiem (płód, łożysko, błony płodowe, płyn owodniowy, masa macicy, gruczoły mleczne, tkanka tłuszczowa) i energetyczny koszt procesów biosyntezy tych tkanek, jak i wydatek metaboliczny na utrzymanie nowo wytworzonych tkanek płodu i matki. Wzmożone tempo podstawowej przemiany energetycznej wywołane jest również wzrostem masy ciała matki oraz większym wysiłkiem w zakresie układu krążenia i układu oddechowego. Szacuje się, że średni dodatkowy wysiłek energetyczny w całej ciąży cechującej się prawidłowym przyrostem masy ciała to 75 tys. kcal. Światowa Organizacja Zdrowia (World Health Organization, WHO) określa dodatkowy wydatek energetyczny w II i III trymestrze ciąży na ok. 300 kcal/24 h.
Aby nie dopuścić do powstania niedoborów energetycznych, zgodnie z rekomendacjami IŻŻ kobietom ciężarnym zaleca się, by w I trymestrze ciąży pokrywały swoje całkowite dzienne zapotrzebowanie energetyczne (średnio 2500 kcal), natomiast w II i III trymestrze wartość kaloryczną diety zwiększyły odpowiednio o 360 kcal i 475 kcal. Wartość ta może ulec indywidualnym odchyleniom, jeśli kobieta w okresie przedkoncepcyjnym była niedożywiona lub jeśli ciężko pracuje fizycznie. Ponadto indywidualizacja zaleceń dotyczących podaży energii w diecie dotyczy także kobiet w ciąży mnogiej. Szacuje się, że kobiety w ciąży bliźniaczej (z uwagi na ok. 5-kilogramowy przyrost masy ciała powyżej prawidłowego przyrostu dla ciąży pojedynczej) powinny spożywać dodatkowo 150 kcal/24 h.
Nie tylko wartość energetyczna pożywienia, lecz także wzajemny stosunek między makroskładnikami odżywczymi w diecie kobiety ciężarnej, szczególnie w pierwszej połowie ciąży, ma wpływ na stan zdrowia dziecka w chwili narodzin, ale również jego kształtowanie się w późniejszym okresie życia.
Podstawę pokrycia dobowego zapotrzebowania energetycznego powinny stanowić węglowodany (45–65%). Należy zwrócić uwagę, aby były to głównie węglowodany złożone występujące w produktach zbożowych (np. grube kasze, ryż dziki i brązowy, pieczywo razowe, płatki owsiane), warzywach oraz owocach. Z uwagi