Europa. Najpiękniejsza opowieść. Marcin Libicki

      Księga z Kells, ok. 800 rok

      Wielcy intelektualiści przełomu epok – św. Augustyn i św. Benedykt, Boecjusz, Kasjodor, papież św. Grzegorz Wielki, Izydor z Sewilli

      Schyłkowi centralnej władzy politycznej na Zachodzie towarzyszyło pojawienie się nadzwyczajnych postaci, których wpływ na życie intelektualne i społeczne sobie współczesnych, a następnie kolejnych pokoleń, aż do naszych czasów, jest niezaprzeczalny. Najpierw był to św. Augustyn (354-430), największy filozoficzny autorytet chrześcijański przed XIII wiekiem, a więc do czasów św. Tomasza z Akwinu. Augustyn nawrócony – pod wpływem swej matki, św. Moniki – przez biskupa Mediolanu św. Ambrożego, jest autorem dzieł, z których najważniejsze to Dialogi filozoficzne, O prawdziwej religii, Państwo Boże i Wyznania. I co ciekawe z punktu widzenia historii literatury, Augustyn pierwszy nadał swym Wyznaniom charakter autobiografii. Opierając warsztat na fundamencie filozofii platońskiej i neoplatońskiej, stworzył system filozofii chrześcijańskiej, który głosił, że wszystkie realnie istniejące rzeczy mają w umyśle Boga swe odwieczne pierwowzory. Tak więc istnienie świata jest uczestnictwem w istnieniu Boga – światem rządzi Opatrzność Boga, a wszystko jest dziełem i odblaskiem Bożej myśli. Człowiek jest zależny od Boga, a Bóg wymaga od człowieka uległości wobec swej woli, wyrażanej za pośrednictwem Kościoła. Święty Augustyn wyniósł filozofię chrześcijańską na taki poziom, że nie dało się już z chrześcijaństwem polemizować przy użyciu argumentów filozofów przedchrześcijańskich21.

      Kolejną wybitną postacią epoki był św. Benedykt z Nursji (około 480-547), twórca zachodniego monastycyzmu. Założone przez niego klasztory, pierwszy w roku 529 na Monte Cassino, w których początkowa reguła z roku 535 kładła nacisk na modlitwę i pracę – zarówno fizyczną, jak i umysłową – były bez wątpienia jednym z filarów budowy cywilizacji europejskiej. Dały również początek wszystkim późniejszym zakonom zachodnioeuropejskim – bezpośrednio, jak choćby w przypadku cystersów, lub jako przykład i wzór do naśladowania, jak w przypadku franciszkanów czy dominikanów. Klasztory benedyktyńskie szerzyły zarówno kulturę umysłową, jak i postęp gospodarczy. Będąc ośrodkami nauki i oświaty, przechowywały tak w sensie fizycznym, jak intelektualnym spuściznę myśli starożytnej. Benedyktyni mieli specyficzną regułę, przewidującą pełną samodzielność dla każdego klasztoru-opactwa, na którego czele stał opat, równy rangą biskupowi, a więc wyjęty spod miejscowej władzy kościelnej. Benedyktyni ściśle współpracowali z mnichami iroszkockimi w dziele chrystianizacji Szwajcarii i Germanii. Do najsłynniejszych opactw benedyktyńskich należały – oprócz Monte Cassino – Citeaux, skąd wyszli cystersi, i Cluny. W Niemczech w VIII wieku istniało 60 opactw, między innymi w Fuldzie, Reichenau i Nowej Korbei. Choć benedyktyni istnieją po dziś dzień, to ich świetność – a w pewnym sensie zakonny monopol – trwała do XII wieku.

      Wielkim pisarzem, filozofem, teologiem i politykiem był Boecjusz Seweryn z Pawii (około 480-524), który pracując na dworze króla Ostrogotów Teodoryka Wielkiego w Rawennie, dokonał między innymi twórczej kompilacji dzieł starożytnej filozofii, a także podstawowych traktatów z dziedziny arytmetyki, geometrii i astronomii, tłumacząc dzieła greckie na łacinę. To na jego pracach opierała się w znacznym stopniu późniejsza wiedza średniowieczna. Oczekując w więzieniu w Pawii na wykonanie wyroku, wydanego przez króla Teodoryka za domniemaną zdradę, przepojony stoickim spokojem napisał słynne De consolatione philosophiae (O pocieszeniu, jakie daje filozofia)22. Wielkim historykiem epoki był Flawiusz Kasjodor (około 490-575), również dostojnik dworu Teodoryka, autor De artibus et disciplinis liberalium – wykładu o siedmiu sztukach wyzwolonych, które było podstawą nauczania w szkołach średniowiecznych, a także autor historii Gotów Historia Gothorum oraz Chronica – historii świata do 519 roku23. Na uwagę zasługuje sławny – dzięki swej pięknej łacinie – poeta VI wieku Wenancjusz Fortunat, autor Opera poetica24. Uważany za ojca historiografii francuskiej św. Grzegorz z Tours (538-594), biskup Tours, wsławił się między innymi autorstwem Historia Francorum25. Do grona wybitnych nie sposób nie zaliczyć św. Grzegorza Wielkiego (540-604), papieża, jednego z nielicznych papieży o takim przydomku, historyka, autora biografii świętych, moralisty, autora Regulae pastoralia i Moralia – dzieł traktujących o moralności i mistyce. Święty Grzegorz Wielki dał świadectwo znajomości psychologii człowieka, a tworząc Registri epistolari, pozostawił jedną z największych – jeśli nie największą – spuściznę epistolarną starożytności26.

      Jednym z największych intelektualistów średniowiecza był św. Izydor z Sewilli (około 560-636), teolog, historyk, doktor Kościoła – autor między innymi Historia Gothorum, Vandalorum, Sueborum – dziejów tych ludów germańskich, które miały bezpośredni związek z Hiszpanią lub, jak Wizygoci, ją zbudowały, a także autor historii świata do roku 61527. I wreszcie św. Beda Czcigodny (około 673-735), Anglik, teolog, historyk Kościoła, który był pierwszym kronikarzem stosującym chronologię, przyjmując jako daty wyjściowe stworzenie świata i narodzenie Chrystusa. Beda Czcigodny, uważany za ojca angielskiej historiografii, jest autorem między innymi Historia ecclesiastica gentis Anglorum, zawierającej dzieje Brytanii od podbojów Cezara do roku 732. W dziele De natura rerum Beda opowiada się za kulistym kształtem ziemi28. Żyjący w VI wieku Jordanes Got w swej historii Gotów De origine actibusque Gothorum zawarł wiele cennych informacji, między innymi o Słowianach, jednocześnie nazywając Skandynawię, ojczyznę Germanów, „kuźnią ludów” („officina gentium”). Pisząc po łacinie – na zlecenie papieża Wirgiliusza – jest, przez swą osobę i dzieło, symbolem symbiozy i syntezy wielkich tradycji – rzymskiej i germańskiej29.

      Z oczywistych powodów z okresu od VI do VIII wieku nie mamy zachowanych tak wielu zabytków, jak z epok późniejszych. Niemniej wśród najświetniejszych, istniejących do dziś, świadectw tamtych czasów są na przykład budowle Rawenny z V i VI wieku: kościoły Sant’Apollinare in Classe, Sant’Apollinare Nuovo, San Vitale, baptysteria ariańskie i katolickie, mauzoleum Teodoryka, niezachowany, ale pokazany na mozaice pałac Teodoryka czy mauzoleum Galli Placydii, kościoły wizygockie w Hiszpanii, zabytki sztuki złotniczej – jak korona króla Longobardów Autarisa (540-590) czy kielich Tassila z VIII wieku.