Europa. Najpiękniejsza opowieść. Marcin Libicki
urzędował cesarz rzymski – jedyne źródło władzy świata chrześcijańskiego. Przyjęcie tytułu cesarza rzymskiego było zatem nie tylko stwierdzeniem, że świat chrześcijański ma dwóch równorzędnych władców, ale również oznaczało, że istnieje Cesarstwo Zachodnie, jako oddzielne państwo podległe wyłącznie cesarzowi w Rzymie. To z kolei oznaczało, że wszyscy mieszkańcy Zachodu mają wspólnego władcę, uświęconego przez Boga koroną cesarską, co budowało poczucie jedności europejskiej wielu ludów Zachodu różnych języków i pochodzenia. Jedność ta, nawet po zakwestionowaniu w przyszłości władzy cesarskiej poza granicami państw pod ich bezpośrednią kontrolą, będzie trwała jako Res Publica Christiana w tożsamościowej świadomości ludów europejskich. To dlatego wielu współczesnych Europejczyków widzi w cesarzu Karolu Wielkim fundatora i patrona dzisiejszej wspólnej tożsamości europejskiej. Konstantynopol, nie mając wyjścia, uznał Karola za cesarza Zachodu w roku 812. Po koronacji nastał okres względnego pokoju zwany pax Carolina. Cesarz polecił spisać prawa ludów swojego imperium, przy czym ludom podbitym pozostawiał ich prawa, zmieniając je wyłącznie w przypadku, gdy kolidowały z prawem państwowym lub etyką chrześcijańską36. Cesarz nakazał spisywać tak zwane kapitularze i ordonanse oddzielne dla każdego regionu i ludu. Powstał zatem Kapitularz z Herstalu o reorganizacji państwa, De villis o administracji dobrami królewskimi czy De literis colendis o reformie nauczania.
Koronacja cesarska miała jeszcze jeden ciekawy aspekt, który pojawił się zarówno wcześniej, w czasie koronacji królewskiej Pepina Krótkiego w 754 roku, jak i znacznie później, bo w roku 1804 przy koronacji Napoleona. Powstawało pytanie, czy jeżeli koronowany przyjmuje koronę z rąk papieża, choć działającego w imieniu Boga, oznacza to, że papież – względnie Kościół – jest ponad władzą monarszą względnie państwową? I choć od czasu sporu o inwestyturę w XI wieku problem ten został w praktyce rozstrzygnięty, to jednak był on tak dalece żywotny, iż musimy tu przypomnieć, że gdy papież Pius VII chciał nałożyć Napoleonowi koronę na głowę, ten nieoczekiwanie wyjął ją z rąk biskupa Rzymu i nałożył ją sobie na głowę samodzielnie! I również Napoleon nie zabiegałby o koronę cesarską, gdyby 1004 lata wcześniej papież Leon III nie włożył jej na głowę Karola!
Karol wymagał, by przy wszystkich opactwach i biskupstwach funkcjonowały szkoły. Wykładano w nich siedem sztuk wyzwolonych, do których zaliczały się: gramatyka, retoryka, dialektyka, arytmetyka, geometria, muzyka, astrologia. Najbardziej znanymi – jak dziś byśmy powiedzieli – intelektualistami u boku Karola Wielkiego byli jego nadworny historyk Einhard (770-840), autor Vita Caroli Magni, teolog, poeta i nauczyciel Alkuin (około 730-804), nadworny poeta Teodulf, poeta Walahfrid Strabo, a także posługujący się łaciną i językiem germańskim (niemieckim) pisarz, teolog, nauczyciel oraz historyk Hraban Maur (784-856).
Przy opactwach istniały skryptoria, w których przepisywane teksty ozdabiano wspaniałymi ilustracjami, jak na przykład Złoty Psałterz z Sankt Gallen. Pozostały także wspaniałe zabytki architektury, jak zachowana niemal bez zmian Kaplica Pałacowa w Akwizgranie czy monumentalny portal-brama z salą królewską w Lorsch, a także nieco późniejsza, bo z lat 820-822, rotunda w kościele św. Michała w Fuldzie. Karola Wielkiego cechował pokaźny wzrost (192 centymetry) oraz szczupła sylwetka. Imponował współczesnym pod każdym względem. Czy Karol Wielki był Niemcem, Francuzem, czy może Włochem? Był Frankiem, a Frankowie byli plemieniem germańskim. Był Karol następcą Chlodwiga króla Franków, koronowanego w Reims, który uczynił swą stolicą Paryż. Król Karol obrał sobie za stolicę Akwizgran, po niemiecku Aachen, po francusku Aix-la-Chapelle, w którym został pochowany. Był wreszcie Karol królem Longobardów i cesarzem Zachodu koronowanym w Rzymie, a jego wspaniały pomnik stoi przed katedrą Notre Dame w Paryżu. I jeszcze, co w tym kontekście niezwykle ważne – mówił językiem Franków, rodzajem germańskiego narzecza, i rozumiał zepsutą, ludową łacinę, którą mówiła znaczna część jego poddanych, zamieszkujących dawne terytoria rzymskie.
Imperium Karola Wielkiego około roku 800
Dodajmy, że Karol Wielki panował między innymi nad obszarem sześciu przyszłych państw założycielskich Unii Europejskiej – Francji, Włoch, Niemiec Zachodnich, Belgii, Holandii i Luksemburga – 1150 lat przed jej powstaniem.
Pomnik Karola Wielkiego w Paryżu
Od imperium Karola Wielkiego po narodziny Francji, Niemiec i „państw środka” – od Niderlandów po Italię – traktat w Verdun w 843 roku. Początek feudalnej piramidy, najazdy Węgrów, Normanów, muzułmanów
Po śmierci Karola Wielkiego w 814 roku, a następnie jego syna Ludwika Pobożnego w 840 roku, jego następcom mogło się wydawać, że dzieło Karola legło w gruzach. Nic bardziej mylnego! Dorobek okresu jego panowania, zwanego później renesansem karolińskim, nie zniknął wraz ze śmiercią cesarza. Odnowienie nauk, sztuk, a może przede wszystkim edukacji promieniującej z jego słynnej Schola Palatina miało trwały charakter. Przede wszystkim jednak dzieło narzucone niejako Karolowi przez papieża Leona III – odnowienie cesarstwa – miało znaczenie decydujące dla całej późniejszej historii Europy. Mieszkańcy ogromnych terenów – ponad miliona kilometrów kwadratowych – od Fryzji po Monte Cassino, od ujścia Łaby po ujście Ebro i od Bretanii po Panonię, obszarów ucywilizowanych przez Franków, przekraczających dalece rzymski limes, uświadomili sobie, że choć mówią różnymi językami i mają różne korzenie, wszyscy są Europejczykami i obywatelami Cesarstwa Zachodniego oraz chrześcijanami, których najwyższym autorytetem i władcą duchowym jest papież w Rzymie. Swoją drogą określenie „Europa” zagościło na dobre właśnie w czasach karolińskich.
Po Karolu koronę cesarską objął jego syn Ludwik Pobożny (778-840), koronowany w 813 roku przez ojca i ponownie przez papieża. Ta podwójna koronacja stworzyła specyficzną – choć przez każdego tłumaczoną po swojemu – doktrynę pochodzenia władzy cesarskiej: decyduje koronacja papieska czy wola cesarza-poprzednika? Ludwik Pobożny w 817 roku w dokumencie Ordinatio Imperii (Urządzenie Cesarstwa) przewidywał przekazanie władzy cesarskiej synowi Lotarowi z podporządkowaniem mu młodszych braci, Ludwika Niemieckiego i Karola Łysego. Ta niejasna sytuacja hierarchii władzy między braćmi doprowadziła do długotrwałych wojen, zakończonych traktatem w Verdun w 843 roku, który zadecydował o politycznym podziale ziem cesarstwa. Podziale najtrwalszym w dziejach, gdyż z małymi zmianami trwającym po dziś dzień. Powstały wówczas trzy państwa. Pas środkowy składający się z Italii, Burgundii, Lotaryngii i Niderlandów otrzymał Lotar I, zachowując tytuł cesarski. Ludwik zwany Niemieckim otrzymał Germanię, a Karol Łysy późniejszą Francję.
Jeżeli mówimy o datach nie tyle granicznych, co symbolicznych, to złożenie z tronu Romulusa Augustulusa w 476 roku, chrzest Chlodwiga w 496 roku w Reims, bitwa pod Poitiers w 732 roku, koronacja cesarska Karola Wielkiego w 800 roku i traktat w Verdun w 843 roku są dla Europy postrzymskiej pierwszego tysiąclecia bez wątpienia najważniejsze. Traktat w Verdun został poprzedzony tak zwaną przysięgą strasburską z roku 842, kiedy to w czasie spotkania bracia Karol i Ludwik ustalili wspólną politykę wobec trzeciego brata – Lotara – oraz określili przyszły podział państwa. Po ustaleniach wystąpili wobec rycerstwa, przedstawiając swój projekt i aby zostali dobrze zrozumiani, ustalili, że przyszły władca Francji Karol Łysy przemówi po niemiecku, a przyszły władca Niemiec Ludwik przemówi po francusku. Teksty tych przysiąg są uważane za pierwsze oficjalne dokumenty w językach francuskim i niemieckim37. Germanie poza limesem mówili naturalnie różnymi odmianami języków germańskich, stanowiąc tam zwartą grupę etniczną, natomiast na terenach postrzymskich stanowili kilku lub maksymalnie dwudziestokilkuprocentową mniejszość, dlatego też podstawowym językiem do VIII wieku38 pozostała tam łacina. Jednakże dominacja Germanów wśród warstw wyższych powodowała stopniowe zniekształcanie mówionej łaciny używanej przez lud, tak że począwszy od VIII wieku, wyodrębniły się poszczególne języki romańskie, czego przysięga strasburska