Europa. Najpiękniejsza opowieść. Marcin Libicki
całych regionów, w których się osiedlali. Zakon był bardzo silnie scentralizowany. Na czele stała kapituła, zbierająca się raz do roku w Citeaux, której podlegały filie, mające z kolei swoje filie itd. Raz do roku każdy opat musiał wziąć udział w kapitule generalnej. W dobie Europy jeszcze niezurbanizowanej cystersi, osiedlający się poza ośrodkami miejskimi, otrzymujący często na pustkowiach nadania lasów i nieużytków, nieśli ówczesne know-how, zarówno na stare, jak i nowo zagospodarowane tereny, również w Europie Środkowej. Odnowienie starej zasady św. Benedykta – „módl się i pracuj” (łac. ora et labora) – dało nadspodziewane rezultaty. Powołani do życia w 1098 roku cystersi mieli w 1134 roku 70 opactw, w 1153 roku już 350, pod koniec XII wieku 525, a pod koniec XIII stulecia 700 opactw – od Hiszpanii po Szwecję, od Irlandii po Polskę i od Sycylii po Niderlandy.
Wieki XI, XII i XIII to prawdziwa eksplozja kultury, przede wszystkim literatury, architektury, ale także sztuk plastycznych. To czas, gdy w całym blasku ukazała się kultura zbudowana już w całkowicie nowej, nie bezpośrednio postrzymskiej cywilizacji. Była to nie tylko kwestia wspólnoty chrześcijańskiej, która dalece przekroczyła rzymskie granice polityczne czy etniczne, ale również wspólnej kultury, zawierającej całkowicie nowe elementy wyrazu artystycznego i intelektualnego, w której wspomnienie starożytnego Rzymu przestało być jedynym wzorcem do naśladowania, a stało się tylko jednym z wielu składników nowej, wspólnej tożsamości europejskiej. W XI wieku powstają słynne poematy, między innymi Pieśń o Rolandzie, nieustraszonym rycerzu cesarza Karola Wielkiego, dowódcy tylnej straży cesarskiej, ginącym bohatersko w roku 778 w wąwozie Roncesvalles. Pod koniec XI wieku trubadurzy i truwerzy śpiewali pieśni miłosne na feudalnych „dworach miłości”. W roku 1139 powstał przewodnik z radami dla pielgrzymujących do Santiago de Compostela, a około roku 1145 Cantar del mio Cid (Pieśń o Cydzie) – ideale rycerza, postaci autentycznej, żyjącej w latach 1030-1099, wsławionej w walkach z Maurami w Hiszpanii. Utwory te były pisane, recytowane i śpiewane w językach narodowych.
W 1147 roku Geoffrey z Monmouth przywołuje w swej kronice na wpół legendarną postać walijskiego króla Celtów Artura, żyjącego na przełomie V i VI wieku, walczącego z germańskim najazdem. Stało się to początkiem ogromnej liczby pieśni, poematów i legend literackich o królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu, symbolizującego równość zasiadających wokół niego, wśród których król był pierwszym, choć równym – primus inter pares. Wśród rycerzy byli dzielny Lancelot, cnotliwy Galahad, wzór dworskich manier Gawain, Tristan – przyszły platoniczny, choć nie we wszystkich wersjach, kochanek Izoldy, od której w czasie snu oddzielał się mieczem, gwarantem zachowania czystości pary kochanków. Wymienieni, wraz z doradcą króla – czarownikiem Merlinem – oraz innymi towarzyszami, tworzyli grupę 150 rycerzy Okrągłego Stołu. Najdzielniejszym z dzielnych był król Artur – posiadacz sławnego miecza Excalibura. Żoną Artura była piękna, choć niewierna królowa Ginewra. Siedzibą króla i miejscem spotkań przy Okrągłym Stole był zamek Camelot. Kronika Geoffreya stała się źródłem ogromnej liczby dzieł w całej ówczesnej Europie od Hiszpanii po Polskę. Dzieła te wprowadzają do literatury europejskiej wątki, które pozostaną w niej na zawsze: miłość, honor, władza, walka z przeciwnościami, dążenie do najszczytniejszych celów, miłosierdzie wobec bliźnich – słowem ideały chrześcijańskie i rycerskie. To wówczas narodziła się literatura europejska i jej trwające przez długie wieki ideały. Około 1160 roku powstała Pieśń o Nibelungach, w roku 1182 Chrétien de Troyes napisał poemat o Parsifalu, rycerzu Króla Artura, Le roman de estoire don Graal – historię Graala – kielicha, do którego Józef z Arymatei miał zebrać krew płynącą z przebitego boku Chrystusa. Kielich, który w wieczór przed męką służył Chrystusowi przemieniającemu wino w swoją krew w czasie Ostatniej Wieczerzy. Parsifal – rycerz Okrągłego Stołu Króla Artura, poszukujący świętego Graala – symbolizuje wszystkich dążących do prawdy i doskonałości. Literatura europejska, a w końcu i film zajmują się tematami arturiańskimi po dziś dzień. Wówczas to zrodziła się słynna Roman de la Rose (Opowieść o Róży) – kunsztowna opowieść alegoryczna, kodeks dworskiej miłości i opis obyczajów, autorstwa Guillaume’a de Lorris i Jeana de Meunga.
[no image in epub file]
Pojedynek Lancelota z Tarquinem, fragment malowideł ściennych w wieży siedlęcińskiej, XIV wiek
Architektura XII i XIII wieku – architektura gotycka – to styl, który świadomie zerwał z wiernością tradycji rzymskiej. Zupełnie nowa koncepcja budowania, przenosząca ciężar konstrukcji z równomiernego rozłożenia na całą płaszczyznę ściany na wybrane elementy wertykalne, dawała zupełnie nowe możliwości kształtowania przestrzeni. To właśnie wieki XII, XIII i XIV stały się świadkiem nieprawdopodobnej ekspansji gotyku w całej Europie łacińskiej. Gotyk stał się wyznacznikiem europejskości. Można powiedzieć, że tam gdzie był gotyk i wieże gotyckich katedr, tam była Europa – od Irlandii po Wilno i Lwów, od Normandii po Sycylię. Opactwo Saint Denis, w dzisiejszym kształcie zbudowane przez opata Sugera około 1140 roku, katedry w Angers (około 1150), w Senlis (1150-1191), w Reims (w dzisiejszym swym kształcie z drugiej połowy XII wieku), w Sens (po 1140), w Soissons (1180-1190), Notre Dame w Paryżu (od 1163 do początku XIII wieku), w Chartres (około 1194) – i wiele, wiele innych – to tylko przykłady z Francji, która liczyła 40 tysięcy parafii, a więc 40 tysięcy kościołów, plus katedry, kościoły klasztorne i kaplice. Wspaniałe kościoły gotyckie powstawały również od końca XII wieku w takich ośrodkach, jak w Hiszpanii i Portugalii – Alcobaça, Burgos, León i wiele innych, w Anglii – między innymi Salisbury, Winchester, Wells, nieco później w Niemczech – Marburg, Trewir, Naumburg, Merseburg, Kolonia i w wielu innych miastach kontynentu, aż po Skandynawię. Z reguły architektura była uzupełniana wspaniałą rzeźbą i witrażami.
Katedra w Amiens, XIII wiek
Wiek XII to również poszerzenie Europy katolickiej o księstwa Słowian połabskich, których stopniowe przejmowanie zakończyło się ostatecznie krótko po połowie XII wieku, a następnie podbicie Prusów i Bałtów przez Krzyżaków i kawalerów mieczowych w ciągu XIII wieku. Niezwykle ważnym w tym czasie wydarzeniem było zepchnięcie Arabów w Hiszpanii na południe i ograniczenie ich władztwa do kalifatu Kordoby, po zwycięskiej bitwie pod Las Navas de Tolosa w 1212 roku oraz następujących kolejno zwycięstwach.
[no image in epub file]
Kościół w Heddal, Norwegia, około 1250, fot. T.W. Lange
Wieki XII i XIII były silnie naznaczone wyprawami krzyżowymi – między innymi założeniem przez IV wyprawę krzyżową w 1204 roku Cesarstwa Łacińskiego w Konstantynopolu na wezwanie jednej ze skłóconych frakcji dworskich Cesarstwa Bizantyjskiego. W roku 1244 nastąpiła ostateczna utrata Jerozolimy, zdobytej przez muzułmanów.
Wiek XIII był też świadkiem żywiołowego rozwoju życia zakonnego. W 1216 roku nastąpiło zatwierdzenie zakonu dominikanów, a w roku 1221 franciszkanów. Zakony te zostały założone przez dwóch niezwykłych ludzi. Dominikanów założył hiszpański kapłan św. Dominik Guzmán (1171-1221), wspaniały kaznodzieja, który nadał powołanemu przez siebie zakonowi zachowany do dzisiaj charakter kaznodziejski, z kazaniami na wysokim poziomie intelektualnym, wsparty przestrzeganiem zasady ubóstwa. Z kolei św. Franciszek (około 1181-1226) był przykładem ubóstwa idącego w parze z prostym kaznodziejstwem, przystępnym dla ludu. Święty Franciszek podkreślający wspólnotę człowieka i natury jest uważany niemal za prekursora współczesnej ochrony środowiska. Dominikanie zaangażowani w ówczesne szkolnictwo okazali się niezbędni w szybko rozwijającym się życiu miejskim gwałtownie urbanizującej się Europy i już w 1221 roku liczyli 70 konwentów, w 1256 roku mieli w swoich szeregach 7 tysięcy zakonników, a w 1310 roku 600 klasztorów. Błyskawiczny rozwój był również udziałem franciszkanów. Mający w momencie powstania w 1221 roku 5 tysięcy braci, a w roku 1270 800 klasztorów, na początku XIV wieku zakon liczył już 35 tysięcy zakonników i 1442 klasztory w 34 prowincjach. O ile benedyktyni i cystersi byli zakonami