Fizjologia żywienia. Коллектив авторов
w przemianach tłuszczów – przekształcanie węglowodanów i białek w tłuszcze, synteza cholesterolu, lipoprotein, rozkładanie tłuszczów do kwasów tłuszczowych, wytwarzanie żółci niezbędnej do trawienia tłuszczów;
● udział w przemianach białek – synteza większości białek organizmu (albuminy, globuliny, fibrynogen, białka ostrej fazy, czynniki krzepnięcia), regulacja stężenia poszczególnych aminokwasów we krwi;
● magazynowanie witamin (A, B12, D) i żelaza;
● odtruwanie (inaktywacja toksyn, leków, hormonów);
● funkcja obronna – fagocytoza produktów procesów zapalnych, kompleksów immunologicznych, lipoprotein, wirusów, bakterii, grzybów i pasożytów przez komórki Browicza–Kupffera (makrofagi wątrobowe);
● powstawanie (w okresie życia płodowego) oraz rozpad erytrocytów, przemiany hemu.
Hepatocyty odpowiadają za produkcję żółci (0,5–1,2 l/24 h), która bierze udział w rozpuszczaniu i emulgowaniu tłuszczów pokarmowych. Żółć jest następnie magazynowana i zagęszczana w pęcherzyku żółciowym, a jej wydzielanie do dwunastnicy jest stymulowane na drodze nerwowej (widok, zapach, smak pokarmów oraz pobudzenie nerwu błędnego) i hormonalnej (CCK z dwunastnicy).
Żółć zawiera m.in.: wodę, sole kwasów żółciowych (emulgacja tłuszczów), cholesterol, fosfolipidy, glukozę, IgA, białka, jony oraz żółty pigment z rozpadu hemoglobiny – bilirubinę.
Za zagęszczanie i magazynowanie żółci odpowiada niewielki narząd znajdujący się pod wątrobą, w prawej górnej części jamy brzusznej – pęcherzyk żółciowy. Nie jest on niezbędny do prawidłowego trawienia tłuszczów, dlatego po jego usunięciu z powodu np. kamicy pęcherzykowej pacjenci najczęściej nie odczuwają znacznego dyskomfortu, a tylko u niektórych może pojawić się oddawanie luźnych stolców po obfitych i tłustych posiłkach.
Jednorazowo pęcherzyk żółciowy może pomieścić ok. 70 ml żółci.
Stosunki anatomiczne dróg żółciowych i przewodów trzustkowych przedstawiowo na rycinie 1.7.
Rycina 1.7. Stosunki anatomiczne dróg żółciowych i przewodów trzustkowych (opis w tekście i poniżej).
Przewód żółciowy wspólny powstaje z połączenia przewodów pęcherzykowego i wątrobowego. Pod koniec przebiegu łączy się on z przewodem trzustkowym głównym (przewód Wirsunga), a następnie tworzy z nim wspólne ujście do części zstępującej dwunastnicy na brodawce większej. Podobnie do części zstępującej dwunastnicy uchodzi również przewód trzustkowy dodatkowy (przewód Santoriniego), tworząc analogiczną strukturę nazywaną brodawką mniejszą.
1.10. Jelito grube
Anatomicznie jelito grube (okrężnicę) można podzielić na osiem segmentów: kątnicę (jelito ślepe) wraz z wyrostkiem robaczkowym, okrężnicę wstępującą, poprzecznicę, okrężnicę zstępującą, esicę, odbytnicę i odbyt (ryc. 1.8). W odbycie znajdują się dwa zwieracze pełniące ważną funkcję w odruchu defekacji: zwieracz wewnętrzny (zbudowany z mięśni gładkich, pozostaje pod kontrolą autonomicznego układu nerwowego) oraz zwieracz zewnętrzny (mięsień poprzecznie prążkowany, pod kontrolą układu nerwowego somatycznego, zależnego od świadomości).
Rycina 1.8. Budowa anatomiczna jelita grubego (opis w tekście).
Do podstawowych funkcji jelita grubego należą:
● wchłanianie wody i elektrolitów;
● zagęszczanie treści jelitowej;
● gromadzenie i okresowe wydalanie kału;
● stworzenie warunków do rozwoju saprofitycznej flory bakteryjnej.
W mikrobiocie jelita grubego wśród szczepów beztlenowych dominują bakterie Bacteroides fragilis i Clostridium sp., natomiast głównymi bakteriami tlenowozależnymi są Escherichia coli oraz Enterobacter aerogenes. Prawidłowa flora bakteryjna jelita grubego jest bezcennym endogennym źródłem witamin K, B i kwasu foliowego, a także krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych. Bakterie jelita grubego spełniają również funkcję obronną. Ich obecność uniemożliwia rozwój potencjalnie szkodliwych mikroorganizmów odpowiadających za powstawanie niektórych chorób zakaźnych. W ostatnich latach coraz częściej podnosi się dobroczynną rolę trylionów bakterii zasiedlających jelito grube w kontekście leczenia kałem (przeszczep mikrobiomu jelitowego), które wykorzystuje się w celu odtworzenia naturalnej flory bakteryjnej, a co za tym idzie – wzmocnienia odporności w niektórych przewlekłych i ostrych chorobach układu pokarmowego.
Wchłanianie wody jest podstawową funkcją jelita grubego. Jelito grube jest w stanie odzyskać do 90% wody zawartej w treści pokarmowej. Wchłanianie to odbywa się w sposób ciągły nawet ze stolca, który jest już uformowany, dlatego przewlekłe wstrzymywanie stolca prawie zawsze wiąże się ze stwardnieniem zalegających mas kałowych, zaparciami i bolesnym wypróżnianiem. Odwodnienie stolca powyżej 60% objętości wody może być czynnikiem wywołującym ciężkie zaparcia.
Z tego powodu prawidłowa perystaltyka jelita grubego odgrywa kluczową rolę w opróżnianiu przewodu pokarmowego z treści jelitowej.
Perystaltyka jelita grubego charakteryzuje się zmiennością kierunku ruchu (ryc. 1.9). Wśród skurczów charakterystycznych dla mięśniówki okrężnicy wymienia się:
● skurcze odcinkowe, które zachodzą jednocześnie w wielu różnych odcinkach okrężnicy (mieszanie zawartości jelita grubego);
● skurcze propulsywne obejmujące krótkie segmenty (ruchem wahadłowym przesuwają treść jelitową w kierunku doodbytniczym);
● skurcze perystaltyczne;
● skurcze masowe obejmujące dłuższe odcinki jelita grubego jednocześnie (20–30 cm).
Po przemieszczeniu się mas kałowych do odbytnicy następują: jej rozciągnięcie, aktywacja mechanoreceptorów i pobudzenie splotu śródściennego jelitowego układu nerwowego. W konsekwencji dochodzi do pobudzenia czynności skurczowej esicy i odbytnicy, rozluźnienia zwieracza wewnętrznego odbytu oraz uczucia parcia na stolec. Następnie przy współudziale tłoczni brzusznej i wskutek masywnych ruchów perystaltycznych przy jednoczesnym skurczu mięśni dźwigaczy odbytu i rozkurczu zwieracza zewnętrznego dochodzi do wydalenia kału. Dodatkowo odruch defekacyjny śródścienny jest wzmocniony odruchem rdzeniowym, w którym uczestniczą ośrodki rdzeniowe z części krzyżowej rdzenia kręgowego (S2–S4).
Najsilniejszym bodźcem pobudzającym motorykę jelita grubego jest wypełnienie żołądka po okresie nocnego głodzenia, które wyzwala tzw. odruch żołądkowo-kątniczy (pobudzenie ruchów propulsywnych jelita grubego). Ze względu na to osobom cierpiącym na zaparcia poleca się m.in. picie wody zaraz po przebudzeniu.
Rycina 1.9. Motoryka jelita grubego (opis w tekście).
Niebieskie pola ukazują zwężenie światła jelita grubego podczas skurczu (należy zwrócić uwagę na długość fragmentów ściany jelita zaangażowanych w dany rodzaj skurczu); strzałkami oznaczono kierunek przemieszczenia się treści kałowej pod wpływem poszczególnych