Historia nowoczesnych stosunków międzynarodowych. Wojciech Rojek
zawarli z Chinami konwencję o powiększeniu terytorium Hongkongu, a 1 lipca 1898 r. – o dzierżawie bazy Wei-hai-wei na okres odpowiadający pobytowi Rosjan w Port Artur. W tym okresie jedynie Włochom nie udało się uzyskać koncesji. Podjęli co prawda próbę w zatoce Sanmen, ale pozostałe mocarstwa odniosły się do tego obojętnie, co stało się dla Pekinu czytelnym sygnałem, by żądanie to odrzucić.
Stany Zjednoczone inaczej niż Europejczycy podchodziły do kwestii stref wpływów. W Waszyngtonie, po początkowych wahaniach, przeważyło przekonanie, że strefy wpływów poszczególnych mocarstw należy uznać, pod warunkiem wszakże równego dostępu wszystkich zainteresowanych do rynku chińskiego. Tak więc 6 września 1899 r. sekretarz stanu Hay skierował do Londynu, Berlina i Petersburga, a następnie 17 listopada do Paryża, Rzymu i Tokio noty o identycznej treści. Zasadzały się one na trzech punktach:
1. Mocarstwa miały powstrzymywać się od mieszania w sprawy handlu prowadzonego przez inne państwa w ich portach traktatowych lub na obszarach ich stref interesów.
2. Chińskie taryfy celne powinny być – w danym momencie – stosowane wobec wszystkich kupców, przybywających do wszystkich portów, które znajdują się w rzeczonych strefach (jeśli nie są one portami wolnymi), bez różnicy przynależności państwowej, a cła będą pobierane przez rząd Chin.
3. Cła portowe pobierane od okrętów własnych w sferach wpływów nie mogą być niższe od tych, które powinny uiszczać jednostki innych bander. Analogicznie taryfy kolejowe powinny być na obszarze tych stref jednakowe dla obywateli własnych i obcych.
Punkty te szybko zyskały miano zasady „otwartych drzwi”. Łączono ją konsekwentnie z nazwiskiem Haya. Mocarstwa, generalnie rzecz ujmując, przynajmniej formalnie podzielały te poglądy, chociaż każde z nich pragnęło uszczknąć coś wyłącznie dla siebie. Wielka Brytania nie zamierzała zwracać Kowloon. Rosja zabiegała o polityczne wyodrębnienie Mandżurii. Waszyngton gotów był zaakceptować stanowisko Petersburga, pod warunkiem że zasady wyłożone w nocie będą także tam obowiązywać. Ostatecznie w grudniu 1899 r. Londyn, Paryż, Tokio i Petersburg formalnie zaaprobowały propozycję Haya, w styczniu 1900 r. uczynił to Rzym, a w lutym – Berlin. W tym stanie rzeczy w nocie cyrkularnej z 20 marca 1900 r. sekretarz z satysfakcją potwierdził przyjęcie jego propozycji.
Opornie szły natomiast starania Francji o uzyskanie koncesji w południowych Chinach. Wybór Paryża padł na zatokę Guangzhou (Kwang-Chow). Sprawa jednak przeciągała się, a nawet komplikowała, albowiem w momencie określania granic posiadłości francuskiej – na przełomie października i listopada 1899 r. – doszło do sporu o dwie skaliste wysepki leżące u wejścia do zatoki. Francuzi uważali, że bez nich planowana tam stacja węglowa nie ma sensu. Wkrótce nastąpiły lokalne starcia zbrojne, ale nieustępliwość Paryża zyskała poparcie mocarstw, w tym Stanów Zjednoczonych. W tym stanie rzeczy ostatecznie osiągnięto porozumienie i 19 lutego 1900 r. Francja i Chiny podpisały dwustronną konwencję w sprawie dzierżawy rzeczonych terenów nad zatoką Guangzhou.
Mapa 3. Rozmieszczenie obcych koncesji w Chinach
Powstanie Yihequan
Na przełomie stuleci ksenofobiczne nastroje w Chinach nasiliły się do tego stopnia, że w maju 1900 r. korpus dyplomatyczny zażądał wprowadzenia w życie środków eliminujących zagrożenie. Powstanie ludowe kierowane przez Yihequan (I Ho T’uan; Bokserów) przybierało na sile. W czerwcu 1900 r. powstańcy oblegli dzielnicę poselstw w Pekinie. Jednocześnie Europejczycy postanowili działać i w czerwcu tego roku ruszyła do Pekinu licząca ok. 2000 żołnierzy ekspedycja adm. Edwarda H. Seymoura, 18 czerwca jednak została zmuszona do odwrotu. Dwa dni potem poseł Cesarstwa Niemieckiego Klemens von Ketteler został zamordowany w drodze do Zongli Yamen (Tsung-li Yamen). To ostatecznie skłoniło mocarstwa do współdziałania. Nowa ekspedycja, która ruszyła na Pekin 4 sierpnia, po dwóch tygodniach wkroczyła do stolicy. Następnie siły ekspedycyjne, wzmocnione posiłkami z Niemiec, dokonywały pod komendą niemieckiego feldmarszałka Alfreda hr. von Waldersee wielu brutalnych pacyfikacji. Dopiero 22 grudnia 1900 r. zwycięzcy uzgodnili treść wspólnej noty do władz chińskich, precyzującej warunki rozwiązania konfliktu.
Ostatecznie 7 września 1901 r. podpisano w Pekinie protokół końcowy normujący ważniejsze kwestie. Podpisy złożyli reprezentanci Austro-Węgier, Belgii, Francji, Niemiec, Wielkiej Brytanii, Włoch, Japonii, Holandii, Rosji, Hiszpanii i Stanów Zjednoczonych z jednej a Chin z drugiej strony. Dokument przewidywał surowe ukaranie urzędników cesarskich odpowiedzialnych za antycudzoziemskie wystąpienia, wprowadzenie zakazu importu broni i amunicji, wypłacenie stronom odszkodowania w wysokości 450 mln taeli rozłożone na 39 lat, faktyczną eksterytorialność dzielnicy poselstw, zrównanie z ziemią fortów Dagu (Taku) i równoczesną okupację przez mocarstwa drogi wiodącej z Pekinu ku wybrzeżu morskiemu i renegocjowanie traktatów handlowych. Pozostałe kwestie normowało 19 protokołów dodatkowych.
Próby zbliżenia brytyjsko-niemieckiego
Tymczasem na przełomie wieków Wielka Brytania podejmowała próby zbliżenia z Rzeszą. Początkowo dwukrotnie – w latach 1898 i 1899 – Londyn zwracał się do Berlina z sugestią „wzmocnienia” stosunków bilateralnych. Niezrażeni niepowodzeniami Anglicy trzecią ofertę tego rodzaju sformułowali na przełomie lata i jesieni 1900 r. Negocjacje były trudne, strona niemiecka bowiem proponowała, aby zakres terytorialny deklaracji – mówiącej o tym, że wszystkie porty „traktatowe” powinny być dostępne dla każdego z mocarstw prowadzących w Chinach działalność ekonomiczną – zawęzić do doliny Jangcy. Pozwoliłoby to Berlinowi na uniknięcie konfliktu z Petersburgiem. Anglikom zupełnie to nie odpowiadało, oznaczałoby bowiem, że strony deklaracji sankcjonują restrykcje na innych obszarach Chin. Ostatecznie uzgodniono, że porozumienie obejmie całe terytorium Państwa Środka, a praktycznie te jego rejony, w których każda ze stron dysponuje jakimiś wpływami. W dniu 16 października 1900 r. podpisano dokument, który zawierał następujące postanowienia: 1) obie strony deklarowały, że będą zabiegać o to, by wszystkie morskie i rzeczne porty „traktatowe” były dostępne dla wszystkich zainteresowanych podmiotów; 2) oba rządy nie będą się ubiegać o koncesje terytorialne w Chinach; 3) gdyby starania tego rodzaju podjęło trzecie mocarstwo, to oba rządy rezerwują sobie prawo do zawarcia porozumienia w kwestii stosownych kontrposunięć; 4) działania tego rodzaju mają być komunikowane zainteresowanym rządom.
Przymierze brytyjsko-japońskie
W ostatniej dekadzie XIX w. polityka „wspaniałej izolacji” (splendid isolation) Wielkiej Brytanii poczęła jej coraz bardziej ciążyć, zwłaszcza na Dalekim Wschodzie. W tym stanie rzeczy osamotniony Londyn wykonywał wiele znaczących gestów pod adresem Japonii. W 1894 r. Londyn zawarł z Tokio pierwszy równoprawny traktat handlowy. W początkowych miesiącach 1899 r. pytano Japonię o zdanie w sprawie objęcia Weihawei, które Japończycy okupowali od 1895 do 1898 r. jako gwarancję spłaty tzw. odszkodowań bokserskich. Następnie Japonia wsparła Wielką Brytanię w dobie wojny burskiej. Tymczasem, w następstwie powstania Yihenquan, wojska rosyjskie okupowały Mandżurię. W rezultacie na przełomie 1900 i 1901 r. polityka Petersburga w Chinach budziła poważne obawy nad Tamizą. Niepokojono się, że północne Chiny mogą stać się carskim dominium. U polityków z Tokio działania Moskwy w tym rejonie wywoływały wręcz wrogość. Niezadowolenie okazywali także Amerykanie. Berlin natomiast był tą sprawą mniej zainteresowany.
Sytuację komplikowało pogorszenie się relacji brytyjsko-francuskich, nietrwałe co prawda, na tle sporu o rozgraniczenie koncesji tych państw w Tjanjinie (Tiensinie). Równocześnie – na przełomie 1900 i 1901 r. – sojusz francusko-rosyjski nabrał przejściowo antyangielskiego