Historia nowoczesnych stosunków międzynarodowych. Wojciech Rojek
to jej południowo-wschodnie obszary objęli w posiadanie Brytyjczycy, a północno-wschodnie (pod nazwą Kraj Cesarza Wilhelma) – Niemcy, którzy weszli wtedy w posiadanie archipelagu Bismarcka. W 1904 r. częścią brytyjską zaczęła administrować Australia, nadając jej urzędową nazwę Terytorium Papui. Na Pacyfiku obecni byli również Francuzi. W 1853 r. objęli we władanie Nową Kaledonię, która w latach 1864–1897 była kolonią karną, zarządzaną do 1885 r. przez gubernatorów wojskowych.
Na odrębne potraktowanie zasługuje sprawa Wysp Hawajskich. Od lat 20. XIX w. osiedlali się na nich Amerykanie, których domeną stała się uprawa trzciny cukrowej.
Plantatorzy w traktacie z 1875 r. zagwarantowali sobie jej bezcłowy eksport do Stanów Zjednoczonych. Jednocześnie jednak w dokumencie tym Hawajczycy zobowiązali się do nieodstępowania komukolwiek jakiejkolwiek części swojego terytorium. Następny krok na drodze powiązania Hawajów ze Stanami Zjednoczonymi uczyniono w 1884 r., kiedy przyznano US Navy wyłączność na korzystanie z bazy w Pearl Harbor. Do przełomu doszło w latach 90. W styczniu 1893 r. królowa Liliuokalani ogłosiła konstytucję ograniczającą przywileje cudzoziemców. Wkrótce wybuchł bunt i odsunięto królową od władzy. W następstwie tego kroku już 14 lutego 1893 r. podpisano w Waszyngtonie traktat o aneksji Hawajów przez Stany Zjednoczone. Nie został on jednak ratyfikowany na skutek sprzeciwu Senatu. Politycy amerykańscy nie dali jednak za wygraną i podobny w treści traktat podpisano 16 czerwca 1897 r. Jego ratyfikacji dokonano 6 lipca 1898 r. Inicjatorzy tego kroku, tytułem usprawiedliwienia, podkreślali, że gdyby na aneksję nie zdecydowały się Stany Zjednoczone, to z pewnością uczyniłyby to bądź Niemcy, bądź Japonia.
Bliski i Środkowy Wschód w polityce mocarstw
W drugiej połowie XIX w. o wpływy na Bliskim i Środkowym Wschodzie współzawodniczyły Petersburg i Londyn. Pierwszym obiektem zainteresowań Rosji stała się Buchara. Dowódca wojsk rosyjskich gen. Konstantin Kaufmann zawarł 18 czerwca 1868 r. traktat z władcą chanatu, na mocy którego część jego terytorium przechodziła na własność Rosji. Strona brytyjska, zaniepokojona poczynaniami Rosjan, przedłożyła projekt podziału terytoriów, którymi były zainteresowane oba państwa. Posiadłości obu krajów należałoby oddzielić tworami buforowymi. Trzy północne, czyli Chiwa, Buchara i Kokandu znalazłyby się pod protektoratem Petersburga, a nad trzema południowymi – Afganistanem, Kelatem i Kokandu – protekcję rozciągnąłby Londyn. Ta wymiana poglądów zakończyła się jednak fiaskiem. Rosjanie nie rezygnowali z ekspansji i 28 września 1873 r. gen. Kaufmann, bez porozumienia z czynnikami brytyjskimi, podpisał kolejny traktat ustanawiający w Chiwie protektorat rosyjski. Z kolei chanat Kokandu został po prostu podbity, w następstwie czego dekretem cara z 17 lutego 1876 r. włączono go w skład cesarstwa. Brytyjczycy z kolei kontynuowali penetrację Afganistanu. Wykorzystując zaangażowanie Rosji w wojnie z Turcją, 20 listopada 1878 r. oddziały angielsko-indyjskie wkroczyły do tego kraju. W następstwie tego kroku 26 maja 1879 r. w miejscowości Gandamak podpisano układ, w którym strona brytyjska wymogła na afgańskiej zobowiązanie do nieutrzymywania stosunków z państwami trzecimi bez zgody Londynu. W sierpniu 1879 r. wybuchło jednak powstanie ludowe, które podważyło dotychczasową pozycję Brytyjczyków. Ostatecznie zawarli oni porozumienie z nowym władcą kraju Abdurrahmanem (Abdur Rahman), który zgodził się uznać formalnie najważniejsze postanowienia traktatu z Gandamaku. Rosjanie nie od razu zrezygnowali z podporządkowania sobie przynajmniej części Afganistanu. W 1889 r. z ich poduszczenia wybuchło powstanie w północnych prowincjach. Jego celem było osadzenie tam na tronie brata Abdurrahmana – Ishak Khana. Ruch ten został wkrótce stłumiony przez oddziały rządowe, tym łatwiej że Petersburg wycofał się z poparcia dla rebeliantów. Rosjanie tymczasem, nie tracąc czasu, przystąpili do podporządkowania sobie Turkmenii. Podbój tego kraju przypieczętowano w konwencji podpisanej przez gen. Michaiła Skobielewa 21 grudnia 1881 r. Ostatecznie całe terytorium Turkmenii zostało przez Rosjan opanowane dopiero w 1884 r.
W Persji z kolei doszło w 1907 r. do faktycznego podziału kraju na trzy części: północną – pod kuratelą rosyjską, południową – brytyjską i środkową – neutralną. Należy wszakże pamiętać, że w obliczu przewagi kapitału brytyjskiego ten podział polityczny nie przysparzał Rosji takich korzyści, jakich można by oczekiwać. Tymczasem Persowie nie pogodzili się z faktycznym rozbiorem ich kraju. Dogodną okazję przeprowadzenia zmian stanowił wybuch rewolucji w Persji w 1907 r. Demokraci szukali kontaktów z Niemcami, aby znaleźć w nich oparcie przeciw Wielkiej Brytanii i Rosji. Jednocześnie czynniki oficjalne także próbowały pozyskać Niemców, aby poprzez Berlin wpłynąć na korzystne uregulowanie sporów granicznych z Turcją. W 1910 r. jednak rząd perski odrzucił warunki brytyjsko-rosyjskiej pożyczki, zmuszając Anglików do złagodzenia jej założeń. Uważano, że stało się tak za sprawą reprezentanta Deutsche Banku. Traktat petersburski z 1911 r. między Niemcami a Rosją zakładał, że jeżeli Rosja w ciągu czterech lat nie przystąpi do budowy kolei Teheran–Chanakin, Niemcy zastrzegają sobie pierwszeństwo w realizacji tej inwestycji. Do pewnego stopnia izolowało to Wielką Brytanię w Persji.
V. Afryka w polityce mocarstw
Sprawy kolonialne
W 1882 r. Włosi odrzucili brytyjską ofertę współpracy w Egipcie. Publicznie motywowano to niezgodą na naruszanie godności samych Egipcjan. Realnym powodem był natomiast zamiar podważenia brytyjskiej i francuskiej pozycji w Egipcie. Jednocześnie w tym samym roku premier Agostino Depretis wydał polecenie przekształcenia położonego nad Morzem Czerwonym portu Assab w główną bazę włoskiej ekspansji kolonialnej na tym obszarze. Krok ów dał początek włoskiej kolonii Erytrea, którą erygowano formalnie w 1890 r., a jej granice wytyczył traktat włosko-etiopski podpisany 2 maja 1889 r. w Uccialli. Cesarz Menelik II zgadzał się w nim m.in. na przekazanie stronie włoskiej okręgów Bogos, Keren i Hamasjen, a granica miała biec wzdłuż rzek Mereb i Belera. Włosi nie wahali się wejść w porozumienie z Brytyjczykami, którzy w owym czasie zmagali się z powstaniem derwiszów w Sudanie. W rezultacie w lutym 1885 r. Włosi zajęli kolejny erytrejski port – Massauę. Następnym etapem stała się klęska Brytyjczyków w Chartumie, do której doszło 26 stycznia 1885 r. Właśnie wówczas Włosi zainteresowali się Etiopią. Powołując się na 17. art. traktatu z Uccialli już 12 października 1889 r. strona włoska proklamowała protektorat nad Etiopią. Mocarstwa, wyjąwszy Rosję i Stany Zjednoczone, uznały w praktyce ów krok. Wielka Brytania zabiegała wręcz o to, aby Etiopia stała się zaporą dla mahdystów. Włoskie zwierzchnictwo nad Etiopią zostało przez Londyn de facto zaaprobowane w protokołach z lat 1891 i 1894.
Tymczasem od roku 1890 zaczął narastać spór włosko-etiopski, Włosi bowiem coraz częściej przekraczali graniczną rzekę Mereb. Pragnąc powstrzymać poczynania włoskie, Menelik, wówczas już cesarz Etiopii, próbował działań na arenie międzynarodowej. W piśmie okólnym do mocarstw z 10 kwietnia 1891 r. informował o przebiegu granic swojego państwa, przedstawiając zarazem kroki włoskie jako agresję. Następnie 27 lutego 1893 r. poinformował mocarstwa, że układ z Uccialli uważa za nieważny. Niezrażeni tym Włosi przystąpili w pierwszej połowie lat 90. do likwidowania mahdystowskich punktów oparcia w północno-zachodnich prowincjach Etiopii. W ramach tej akcji w 1893 r. zajęli Akordem, a rok potem – Kesselę. Pierwszą poważniejszą bitwę z Etiopczykami stoczono 14 stycznia 1895 r. pod Koati; walki dnia następnego przeniosły się pod Senafę, gdzie strona etiopska poniosła klęskę. Potem jednak karta się odwróciła i to Włosi przegrali pod Amba Alagie w październiku 1895 r., a 21 stycznia 1896 r. musieli ewakuować Mekelie. Do ostatecznej rozprawy doszło 1 marca 1896 r. pod Aduą, gdzie korpus ekspedycyjny gen. Oreste Baratieriego poniósł całkowitą porażkę. Zwycięstwo Etiopii przypieczętowano podpisanym 26 października 1896 r. w Addis Abebie układem pokojowym. Najważniejsze postanowienia tego dokumentu to uznanie