Historia nowoczesnych stosunków międzynarodowych. Wojciech Rojek
Kitchener pospieszył z pomocą, aczkolwiek Francja i Rosja zawetowały finansowanie tej ekspedycji ze skarbu egipskiego. Ostatecznie niezbędnych funduszy dostarczył Londyn. W kwietniu 1898 r. Kitchener pokonał derwiszów nad Atbarą. Kolejne zwycięskie bitwy – o Omdurman i Chartum – stoczył we wrześniu tego roku. W tym czasie feldmarszałek Kitchener otrzymał wiadomość, że Francuzi wywiesili swoją flagę w leżącej nad Białym Nilem Faszodzie (Kodoku). Była to misja kpt. Jeana Baptiste’a Marchanda, który wyruszył w drogę w 1896 r. Tymczasem już w marcu 1895 r. Brytyjczycy ostrzegali Paryż, że wszelkie próby dotarcia do źródeł Nilu będą postrzegali jako akt wrogi. Kierując się tym założeniem, Kitchener usunął kpt. Marchanda z Faszody. Ten jednak, odchodząc, zostawił łańcuch posterunków wojskowych, które łączyły posiadłości francuskie z Białym Nilem. Ostatecznie jednak angielsko-francuska komisja wyznaczyła linię demarkacyjną biegnącą działem wodnym między Nilem a Nigrem i od tego czasu stosunki między dwiema stolicami zaczęły się ocieplać.
W dniu 26 lutego 1884 r. Londyn zawarł z Lizboną układ, w którym uznał jej pretensje do ujścia Kongo. W celu formalnoprawnego uznania zdobyczy kolonialnych poszczególnych państw Bismarck zwołał do Berlina specjalną konferencję, która obradowała od listopada 1884 do 1885 r. Wówczas to mocarstwa europejskie uznały powstałe w 1882 r. z inicjatywy króla Belgów Leopolda II Międzynarodowe Stowarzyszenie Afrykańskie. Ponadto Leopold II doprowadził wówczas do międzynarodowego uznania „Niezawisłego Państwa Kongo” (État Indépendant du Congo), będącego prywatną własnością jego twórcy. Dopiero w 1909 r. stało się ono własnością Królestwa Belgijskiego. W 1885 r. Wielka Brytania objęła protektoratem terytoria między Lagosem a niedawno powstałym niemieckim Kamerunem. Położono w ten sposób podwaliny pod przyszłą brytyjską Nigerię.
Do istotnych porozumień doszło w 1890 r. Pierwszy z układów dotyczył unormowania stosunków z Niemcami. Wtedy właśnie za niemieckie protektoraty w Afryce, Zanzibar, Ugandę i Witu, Anglicy oddali Niemcom Helgoland i Caprivi-Zipfel (łączył on terytoria niemieckie w górnymi dopływami Zambezi). Drugi z układów z Portugalią zastrzegał dla Wielkiej Brytanii Maszonę (Rodezję) i Niasę. Portugalia zyskała formalne uznanie swojej władzy na obszarach znacznie większych, niż była w stanie efektywnie kontrolować. W trzecim układzie, z Francją, Londyn godził się na francuski Madagaskar, a także aprobował strefy wpływów Paryża w Afryce Środkowej. Francja uznała w zamian pozycję Wielkiej Brytanii na Zanzibarze. W 1898 r. doszło do zawarcia konwencji o ustaleniu brytyjsko-francuskich stref wpływów w Afryce Zachodniej.
Kluczem do ekspansji brytyjskiej w Afryce stało się opanowanie Egiptu. Z punktu widzenia Londynu przysłużył się temu kedyw Ismail Pasza, który swoją rozrzutnością doprowadził kraj do bankructwa. W związku z tym był zmuszony w 1875 r. odsprzedać rządowi brytyjskiemu własne akcje Kanału Sueskiego za ogromną wówczas sumę 4 mln funtów. Niestety, nie zapobiegło to konieczności ogłoszenia w kolejnym roku bankructwa państwa. Europejscy wierzyciele kraju ustanowili komisję kontroli długów. W 1879 r. doszło do buntu oficerów, który kedywowi udało się stłumić. Tę napiętą sytuację postanowiły jednak wyzyskać Francja i Wielka Brytania. W dniu 8 stycznia 1882 r. wystosowały one do nowego kedywa Muhammada Alego notę (tzw. nota Gambetty), w której obiecywano mu pomoc. Nie zapobiegło to kolejnej rewolcie. W rezultacie 23 czerwca 1882 r. zebrała się w Konstantynopolu konferencja ambasadorów mocarstw w celu rozpatrzenia sytuacji. Kedyw w trakcie niejawnych rozmów zaproponował Wielkiej Brytanii faktyczny zarząd krajem w zamian za formalne pozostawienie mu praw suwerennych. Brytyjczycy dobrze wykorzystali tę szansę. Francja była wówczas szachowana powstałym właśnie trójprzymierzem. Jednocześnie Bismarck, pragnąc pogłębić brytyjsko-francuskie animozje, popierał zamierzenia brytyjskie. Londyn planował początkowo uzyskać mandat sułtana do interwencji, ale Turcy ostro przeciw temu protestowali. Francja zrazu się wahała. O jej nieprzystąpieniu do zamierzonej akcji zadecydowało wystąpienie Georges’a Clemenceau w Izbie Deputowanych. Streszczało się ono w tezie, że dopiero po załatwieniu spraw spornych z Rzeszą (Alzacja i Lotaryngia) republika może sobie pozwolić na aktywną politykę pozaeuropejską. Ostatecznie więc Brytyjczycy wystąpili samodzielnie. W dniu 13 września 1882 r. rozbili wojska egipskie pod Tell al-Kebir. Odtąd to Londyn faktycznie władał Egiptem, chociaż formalnie nadal pozostawał on pod zwierzchnictwem sułtanów. Bezpośrednio po bitwie premier William Gladstone oznajmił, że brytyjska obecność w Egipcie będzie ograniczona w czasie. Wrótce jednak odnotowano w tej materii znamienną zmianę stanowiska. W nocie okólnej z 13 stycznia 1883 r. znalazło się stwierdzenie, że wojska brytyjskie zostaną z Egiptu wycofane dopiero wtedy, gdy sytuacja całkowicie się uspokoi.
Kolejnym etapem gry o Etiopię stał się przełom XIX i XX w. Wielka Brytania wespół z kontrolowanym przez siebie Egiptem zawładnęła Sudanem. Pchnęło ją to następnie do rozciągnięcia swojej władzy także nad źródłami Nilu Błękitnego, wydatnie bowiem wzmocniłoby to jej władzę zarówno nad Kairem, jak i nad Chartumem. Nil Błękitny bierze swój początek w leżącym w północnej Etiopii jeziorze Tana. Środkiem nacisku zarówno na Egipt, jak i na Sudan mogła się stać sama groźba odwrócenia biegu Nilu Błękitnego. Tymczasem na przełomie stuleci zaostrzała się rywalizacja Wielkiej Brytanii, Francji i Włoch o Etiopię. Żadnemu z tych mocarstw nie udało się jednak zyskać zdecydowanej przewagi. Ostatecznie postanowiono pozostawić temu krajowi formalną niepodległość, wyznaczając zarazem nieformalne strefy wpływów na jego terenie. Z inicjatywą tego rodzaju wystąpił w 1903 r. Rzym wobec Londynu. Bilateralne negocjacje rozpoczęły się w tym samym roku. Po zawarciu entente cordiale do rozmów włączył się Paryż. Dnia 13 grudnia 1906 r. podpisano w Londynie trójstronny brytyjsko-francusko-włoski traktat o wytyczeniu stref wpływów w Etiopii, uznając zarazem formalnie integralność jej terytorium. Włosi mieli objąć nieformalny protektorat nad terenami północnymi i południowymi, graniczącymi z Erytreą i włoskim Somali, Francuzi – obszary, przez które biegła linia kolejowa Dżibuti (Djibouti) – Addis Abeba, to jest leżące w środkowej i wschodniej Etiopii, Brytyjczycy zaś – najbardziej przez nich pożądane tereny wokół jeziora Tana. Etiopczyków w trakcie rokowań potraktowano per non est. O poczynionych wówczas ustaleniach poinformowano ich dopiero po fakcie. Cesarz Menelik 18 maja 1907 r. odmówił ich respektowania.
Wojny burskie
Korzenie problemu burskiego sięgają połowy lat 90. XIX stulecia, kiedy to Londyn przeszedł w południowej Afryce do bardziej aktywnej polityki. Wówczas to zrodziła się idea federacji kolonii brytyjskich na tym kontynencie. Konferencja zwołana w tej sprawie do Londynu w 1875 r. zakończyła się jednak fiaskiem. W związku z tym wzmożono nacisk na Transwal. Specjalna misja brytyjska przybyła w styczniu 1877 r. do Pretorii. Rokowania zakończyły się niepowodzeniem, co sprawiło, że 12 kwietnia proklamowano włączenie Transwalu do Korony Brytyjskiej. Burowie nie porzucili jednak myśli o niepodległości, tym bardziej że rządy brytyjskie oznaczały ucisk fiskalny. Jednocześnie w latach 1877–1878 prowadzono dwustronne negocjacje w Londynie, w których także nie osiągnięto sukcesu. Sytuacja coraz bardziej się zaostrzała. Bezpośrednią przyczyną wybuchu walk było zajęcie w Potchefstroom wozu jednego z osadników. Walką miał kierować triumwirat: Paulus Kruger, Martinus Pretorius i Petrus Joubert. Powstańcy 16 grudnia 1880 r. zdobyli gmach starostwa w Heidelbergu i wciągnęli na maszt republikańską flagę.
Oblężono większość garnizonów brytyjskich. Starcia w polu doprowadzały z reguły do zwycięstwa powstańców. Szczytowym momentem powodzenia Burów była bitwa rozegrana 27 lutego 1881 r. na wzgórzu Majuba. Zginął wówczas głównodowodzący sił brytyjskich gen. George Colley. Skłoniło to Brytyjczyków do rozmów zakończonych podpisaniem w sierpniu 1881 r. w Pretorii konwencji o charakterze preliminaryjnym. Przyznawała ona Transwalowi całkowity samorząd pod