Historia nowoczesnych stosunków międzynarodowych. Wojciech Rojek
głównie z powodu wyczerpania zasobów obu stron – 10 lutego 1878 r. zawarto ugodę w Zanjón. Hiszpanie objęli amnestią wszystkich powstańców, którym ponadto przyznano prawo do emigracji. Kuba miała się odtąd cieszyć analogicznymi prawami autonomicznymi jak Puerto Rico.
Wojna o saletrę (wojna o Pacyfik)
W budżetach krajów strefy andyjskiej ogromną rolę odgrywały dochody z eksploatacji pokładów saletry. Nieuregulowana kwestia dostępu do nich powodowała, że między Chile a Boliwią od początku lat 70. XIX w. nieustannie rosło napięcie. Do rozgrywki włączyło się wkrótce Peru. W 1873 r. Lima i La Paz podpisały traktat o wzajemnej pomocy. Próbowano postanowieniami tego dokumentu objąć także Argentynę, ale ta nie wykazała zainteresowania. Tymczasem Santiago nie protestowało przeciw poczynaniom obu stolic. Znaczącą przyczyną narastania kwestii spornych był charakter granicy chilijsko-boliwijskiej. Otóż traktat z 1866 r. sytuował ją na 24. równoleżniku, jednak między 23. a 25. równoleżnikiem rozciągała się strefa wspólnej eksploatacji kopalin. W tym okresie bogate złoża saletry odkryto w rejonie powstałej nieco później Antofagasty. Przewagę na tym obszarze szybko zdobyły firmy formalnie chilijskie, kontrolowane de facto przez Brytyjczyków. W 1872 r. większość z nich utworzyła Kompania de Salitrews y Ferrocarril de Antofagasta z siedzibą w Valparaíso. W 1878 r., szukając dochodów, rząd Boliwii obłożył tę i inne firmy podatkiem od saletry wywożonej z kraju. W odpowiedzi 14 lutego 1879 r. armia chilijska wysadziła desant w Antofagaście.
Peru było początkowo nastawione koncyliacyjnie. Chilijczycy domagali się jednak, aby Peruwiańczycy zerwali sojusz z Boliwią, zaprzestali przygotowań wojennych i ogłosili neutralność. Tymczasem, nie bacząc na prowadzone negocjacje, oddziały Chile zajęły wybrzeże Boliwii, a jego flota zbombardowała dwa peruwiańskie porty: Mollendo i Pisaguę. Następnie 5 kwietnia 1879 r., po formalnym odrzuceniu przez Peru żądań Chile, Santiago wypowiedziało wojnę Limie i La Paz. Rozpoczęty wówczas konflikt można podzielić na kilka faz. W pierwszej, toczonej we wrześniu i październiku 1879 r., Chilijczycy odnieśli zwycięstwo na morzu, w wyniku czego zablokowali porty peruwiańskie. Następnie drogą morską przerzucili do Peru własne oddziały wojskowe, albowiem przemarsz przez pustynię Atakama był – w obliczu braku środków transportu – wykluczony. W drugiej kampanii, w listopadzie 1879 r., Chilijczycy wysadzili desant w Pisagui, a następnie w trzech bitwach rozbili siły peruwiańsko-boliwijskie, zajmując w rezultacie całą prowincję Tarapacá. Był to istotny sukces, umożliwiał bowiem finansowanie dalszych działań wojennych z dochodów peruwiańskich kopalń saletry. Istotnego wsparcia materialnego udzielili wówczas stronie chilijskiej Brytyjczycy. Kompanie brytyjskie działające w Chile jawnie popierały Santiago. Z kolei te ulokowane w Peru przezornie zajęły postawę formalnie neutralną, de facto także opowiadając się po stronie chilijskiej. Poza tym banki brytyjskie i osoby fizyczne, które miały chilijskie obligacje, prolongowały terminy ich wykupu. Kolejna, trzecia faza wojny przypadła na okres od lutego do marca 1880 r. Wówczas to 14-tysięczny desant chilijski rozbił 9-tysięczne oddziały peruwiańsko-boliwijskie. W następstwie tego zwycięstwa zajęto Tacnę i Aricę, będącą najważniejszym portem boliwijskim i zarazem najlepiej ufortyfikowanym garnizonem peruwiańskim na południe od Limy. Resztki sił boliwijskich wycofały się do kraju. Chilijczycy natomiast, dążąc do rozerwania sojuszu boliwijsko-peruwiańskiego, natychmiast umożliwili tranzyt towarów boliwijskich przez Aricę.
W kolejnej, czwartej fazie konfliktu, trwającej od września 1880 r., wojska chilijskie niszczyły cukrownictwo i produkcję bawełny w dolinach północnej costy. U schyłku tego roku Chilijczycy wysadzili pod Limą 30-tysięczną armię. Następnie w dwóch bitwach pod Chorrillos i Maraflores rozgromili 25-tysięczną armię peruwiańską. W dniu 17 stycznia 1881 r. Chilijczycy zajęli Limę. Niemal jednocześnie marynarze peruwiańscy zatopili w porcie Callao swoje zablokowane okręty. Chile jednoznacznie wygrało wojnę. Doszło natomiast do dezintegracji państwa peruwiańskiego, w rezultacie zabrakło rządu sprawującego efektywną władzę, zdolnego po podpisania pokoju.
Nie wszyscy Peruwiańczycy jednak skapitulowali. W górach, w Ayacucho, osiadł rząd Nicolása de Piéroli usiłujący zorganizować nową armię. Tymczasem za cichym przyzwoleniem Chilijczyków oligarchowie z wybrzeża proklamowali 12 maja 1881 r. w Magdalenie niedaleko Limy własny rząd pod przywództwem Francisco Garcii Calderona. Został on niemal od razu uznany przez Stany Zjednoczone. Amerykanie pośredniczyli między tym tworem a władzami chilijskimi. Proponowali zawarcie pokoju bez aneksji terytorialnych oraz powołanie do życia na terenach Boliwii i Peru saletrzanej północnoamerykańskiej kompanii górniczej.
Ta przekazywałaby Chile stałą część swoich dochodów. Jednak ani Chilijczycy, ani kapitał brytyjski nie uważali tej propozycji za korzystne rozwiązanie. Ostatecznie Calderon został przez władze chilijskie aresztowany.
W tym samym czasie postępował proces dezintegracji nieokupowanego Peru. Na przełomie listopada i grudnia 1881 r. w wolnej od nieprzyjaciela części kraju rezydowały cztery rządy powołane przez zbuntowanych generałów, a w okupowanej – jeden. Wkrótce jednak generałowie zdołali się porozumieć i doprowadzić do powstania w Areuqipie jednego rządu pod prezesurą więzionego przez Chilijczyków Calderona. Wiceprezydentami w tym rządzie zostali gen. Lizardo Montero i gen. Andrés Avelino Cáceres. W dalszym ciągu jednak każdy z dowódców wojskowych dominował jedynie we własnym okręgu wojskowym i nie miał dość sił, aby skłonić konkurentów do zgodnego działania zmierzającego albo do kapitulacji przed Chile, albo ponownego podjęcia walki. Tymczasem Chilijczycy zajęli resztę costy, starając się równocześnie okupować sierrę. Tam jednak napotkali na zaciekły opór zarówno resztek oddziałów regularnych, jak i partyzantki chłopskiej. W rezultacie już w połowie 1882 r. wojska chilijskie były zmuszone ewakuować zdobytą uprzednio Jauję.
Mapa 7. Wojna o saletrę
W dniu 31 sierpnia 1882 r. naczelny dowódca wojsk północy gen. Miguel Iglesias wypowiedział posłuszeństwo rządowi, domagając się zarazem zawarcia pokoju. W trzeciej dekadzie października tego roku zdołał zwołać Kongres, który wybrał go na prezydenta Peru. Chilijczycy zdecydowali się na przekazanie mu władzy nad okupowanymi obszarami północnego Peru. Tak więc liczba rządów spadła do dwóch; rząd gen. Montero, a następnie Cáceresa nadal podtrzymywał opór wobec Chilijczyków. Jednakże w lipcu 1883 r. podległe mu siły zostały rozbite pod Huamanchuco.
W tej sytuacji 20 października 1883 r. Iglesias podpisał w Ancón pokój z Chile. Chilijczycy otrzymywali bogatą w saletrę i miedź prowincję Tarapacá, a ponadto przez najbliższą dekadę mieli okupować dwie inne prowincje: Tacnę i Aricę. W formie kontrybucji przyznano Chilijczykom 1 mln t peruwiańskiego guana, z tym że połowę zysków z jego sprzedaży miało przekazać wierzycielom Peru. Traktat gwarantował również odszkodowania firmom chilijskim, a także legalizował poczynania administracji chilijskiej w Peru. Na terenie Tacny i Aricy miał zostać – po upływie dekady – zorganizowany plebiscyt, jednak przez kilka kolejnych dziesięcioleci obie strony nie zdołały ustalić jego warunków. Ostatecznie porozumienie osiągnięto dopiero w 1929 r. za pośrednictwem prezydenta USA Herberta Hoovera. Chilijczycy zatrzymali Aricę, a Peruwiańczycy odzyskali Tacnę i 6 mln dolarów odszkodowania oraz inne koncesje. Chile zobowiązało się również, że jeśli będzie chciało przekazać zwierzchność nad Aricą innemu państwu, wystara się najpierw o zgodę Peru.
W 1884 r. podpisano chilijsko-boliwijski traktat pokojowy w Valparaiso. Chile otrzymało wówczas prowincję Antofagasta, obejmującą część pustyni Atakama, co pozbawiło Boliwię dostępu do morza. Ustalenia terytorialne tego traktatu potwierdzono w dokumencie z 1904 r. Chile zobowiązało się, w zamian za powyższe ustępstwa, zbudować linię kolejową