Abel se lot. Chris Karsten
’n digbundel,” sê sy pa, asof gedigte ’n skans is teen die koeëls van ’n sluipskutter.
“Moenie gaan nie,” pleit sy ma, haar vingers vroetelend aan die krale van haar rosekrans. Sy noem die krale haar Gospasnoer.
“Dis ’n bundel van Aleksa Santic,” sê sy pa.
“Weet hulle van hom?” vra sy ma. “Weet daardie barbare wie Aleksa antic is?”
“Hy’s een van hulle. Serwiërs sing steeds sy ballades.”
“Sing hulle ballades oor die liefde in ’n stad van dood?”
“Miskien sal hulle die biblioteek spaar as hulle sien dit bevat ook digbundels van Aleksa antic.”
Sy pa blaai deur die boek. Milo sien hy gebruik ’n kwitansie as boekmerk, die kwitansie vir twee fietswiele.
Sy pa kyk op na sy ma toe sy sê: “Jy wil ’n gebou probeer red met ’n boek in jou hand? Waag jy jou lewe vir boeke?”
“By die Oosterse Instituut is net as en roet oor van meer as twee honderd duisend dokumente en manuskripte in vier alfabette, van hulle uit die elfde eeu.”
“Dis nie jou werk nie, Tomislav. Jy’s nie ’n redder van boeke en geboue nie. Jy’s my man, jy’s die pa van ons kinders. Óns het jou nodig.”
“Ek kan nie ’n man wees as ek my oë sluit nie, of ’n pa as ek my arms vou nie.”
“Ek’t jou lief, Tomislav, maar jy’s ’n bibliotekaris, g’n held nie.”
Sy pa sit met die boek in sy hand, die digbundel van Aleksa antic uit die biblioteek waar hy werk. Sy pa lýk soos iemand wat sy lewe tussen boeke slyt. Sy lang vingers is bedoel vir die omblaai van die bladsye van ou, delikate geskrifte. Sy vel is dun en geel soos perkament. Agter die lense van sy bril is sy pa se oë bleek soos water, asof die proses van lees alle kleur uit sy oë geabsorbeer het.
“Ek’s nie ’n held nie, en daar’s min risiko. Hulle het die boodskap gekry en gesê ek kan in Lukavica my saak vir die biblioteek kom stel. Met Aleksa antic se bundel wil ek wys dat die Nasionale Biblioteek ’n repositorium is van álle Balkanse geskrifte, ook van Serwiese skrywers.”
“En jy vertrou hulle?”
Die Gospa-snoer, so lank Milo kan onthou, is altyd binne bereik van sy ma se hande, al is sy hoe doenig.
“Nie álmal is barbare nie, Milka.”
“Nie? Hulle bomme en mortiere verwoes kerke en katedrale en moskeë, hulle skiet mense wat toustaan vir water en brood, hulle sluipskutters vermoor moeders met babas wat oor ’n straat stap, of familielede om ’n kind se graf. Wat gee sulke mense om vir boeke, Tomislav?”
“Ek moet probeer,” sê Milo se pa. “As ek nie slaag nie, as hulle my uitlag en wegjaag, het ek niks gewen en ook niks verloor nie. ’n Mortier het deur die glaskoepel van die biblioteek se sentrale atrium geval. Nie veel skade nie, maar dis ’n voorspel.”
“Ek sal saamgaan,” sê Milo meteens.
Sy pa kyk na sy ma. Op haar gesig sien Milo oorgawe. Sy het dieselfde uitdrukking gehad op die begrafnis van oupa Juro, wat dood is toe ’n bom die tou mense by die waterpomp in Bistrik getref het. Op die begrafnis van ouma Brana was sy verslaan. Dié is vermink toe twee 120 mm-mortiere die tou mense getref het wat in Vase Miskina-straat vir brood gewag het. Sy ma was dae lank in die bed ná Jasmina se dood. Dit was die heel ergste.
“Jy gaan nie saam nie, Milo,” sê sy ma.
“Net tot voor die brug, Ma.”
“Ek wil saamgaan! Kan ek ook saamgaan?” vra Kaja, nege jaar oud.
Ná Jasmina is net Milo en Kaja oor. En Kaja is soos ’n stertjie agter hom aan, kom lê selfs snags by hom in sy bed en slaap.
“Julle bly al twee hier,” sê sy pa. “Julle pas julle ma op.”
“Net tot voor die brug,” sê Milo. “Ek sal onder die brug vir Pa wag. Ek sal veilig wees.”
“As Milo gaan, wil ek ook,” karring Kaja.
“Kaja, jy bly net hier,” sê sy ma beslis.
Sy ma is fyn van gelaat, en skraal. In Sarajewo is almal skraal, behalwe die VN-soldate van UNPROFOR met hulle blou helms. En die uitgevrete Serwiese bevelvoerders met šajkaca op die kop.
“Ma …” teem Kaja.
“Hoe laat, Tomislav?” vra sy ma.
Sy het vertel Milo, net twee jaar oud, was saam toe hulle die bidsnoer gaan haal het. Hy kan dit nie onthou nie, maar hy ken die storie van sy ouers se pelgrimsreis na die dorpie Medjugorje in citluk in die weste van die land, naby die grens met Kroasië.
“Vyfuur,” sê sy pa.
“En julle kom dadelik terug,” sê sy ma.
“Dadelik,” sê sy pa.
“Dadelik,” sê Milo.
Sy pa het hom gehelp met sy sleepwa; sy waterkar, noem Milo dit. Eendag ná werk het sy pa met twee fietswiele by die woonstel in Strossmayer-straat aangekom. Die volgende dag het hy die as gebring, die dag daarna die plank. In die woonstel was nie plek vir die onderdele van ’n waterkar nie; toe was dit nog sy pa en sy ma, sy twee susters, hy, sy oupa en sy ouma.
Maar in die ketelkamer, in die kelder van die gebou, het hy en sy pa die waterkar aanmekaargesit. Dis ’n gawe kar, al het dit net ’n plankbak en twee wiele, en die stang waaraan Milo dit deur die strate trek. Sy oupa Juro het graag agterop gery. Hulle het die leë houers en plastiekbottels op die bak gelaai en sy oupa het agterop gaan sit, met sy bene wat swaaiend afhang, sy hande wat wuif en groet, almal wat hy ken op pad na die waterpomp.
Daardie dag het sy oupa in die oggend al in die watertou in Bistrik gaan staan, voor Milo van die skool af gekom het. Hulle het hom in die Lav-begraafplaas begrawe, daar tussen die Olimpiese stadion en die Kuševo-hospitaal.
Hy het sy ouma ook agterop sy waterkar gehelp sodat hy haar basaar toe kon trek om te gaan soek vir stukkies groente: beet, aartappels, rape. Dit was voordat die kos opgeraak het en die inwoners van Sarajewo gras begin eet het soos diere. Hy was in die skool toe sy naby die Planika-skoenwinkel in Vase Miskina in die broodtou gestaan het. Hulle het ouma Brana langs sy oupa in Lav begrawe.
Hy was op pad om Jasmina te gaan haal waar sy en skoolmaats met hulle sleë in die sneeu gespeel het toe die bom die sneeuhang tref. Hy het Jasmina op sy waterkar teruggebring. Haar graf is in Turbe.
Milo gaan nêrens sonder sy waterkar nie. Op die swartmark, as jy kontakte het en weet waar om te gaan soek, is daar altyd koffie en sigarette, meel en rys en drank. Selfs petrol, gesteel uit die store en depots van UNPROFOR.
Sy pa ry nie agterop Milo se waterkar nie. Hulle het ook nie meer die Yugo Sana nie; sy pa het dit verkoop. Al was dit ’n klein kar, net ’n 1300-enjin, was dit darem wiele. Nou stap hulle brug toe en het hulle nie meer petrol nodig nie.
As die trems nog gewerk het, kon hulle die Nr. 4-trem na Skenderija gevat het. Maar die trems werk nie meer nie, niks werk meer nie. Hulle stap al langs die rivier af, geselsende, in Milo se hand die stang van sy waterkar, verby die brûe oor die Miljacka.
“Die brûe van Sarajewo is brûe van verraad,” gesels sy pa. “By die Latinska-brug het Gavrilo Princip aartshertog Franz Ferdinand en sy vrou op 28 Junie 1914 doodgeskiet. Dit was die begin van die Eerste Wêreldoorlog.”
Dis somer en die rivier se water is vlak en bruin en stink.
“By die Vrbanja-brug is Suada Dilberovic en Olga Sucic doodgeskiet, die eerste slagoffers van die beleg van Sarajewo.”
Milo is ongerus. Hy dink aan sy ma se rosekrans. Dis gerusstellend, haar vingers wat so deur die kraletjies van die snoer vleg. Sy sê die Gospa-snoer bring ’n boodskap van vrede.