Geloof sonder sekerhede. Anton van Niekerk
het, onder omstandighede waarby ons skynbaar volmaak geakklimatiseer is – en dat ons steeds geen kennis dra van enigiets in die res van die heelal wat naastenby met ons bestaanswyse en omgewing vergelyk nie (al weet ons nou dat daar waarskynlik biljoene planete is wat om sterre wentel en waar lewe heel waarskynlik êrens sou ontwikkel het, al het ons nog geen bewyse daarvan nie)?
Van die heelal gepraat: Waarmee het ons te make in die (skynbaar) onmeetlike en volledig onvoorstelbare ruimte waardeur ons planeet in die ewigheid van die tyd dryf? Selfs al aanvaar ons die teorie van die “oerknal” en daarmee saam die idee dat die heelal ’n begin gehad het, dat dit nie oneindig is nie en dat dit weer tot ’n nulpunt sal “inplof” – watter koherente sin kan ons daarvan maak? Wat het die oerknal “veroorsaak”? Was daar slegs een “oerknal”, of was/is daar moontlik talle wat op hul beurt baie ander “heelalle” veroorsaak (het)? Is laasgenoemde ’n geldige vraag? Hoe moet ons ons eie planeet en die omstandighede waaronder lewe hier ontwikkel het, verstaan?
Wetenskaplikes deel ons mee dat, as ons die lewensduur van die aarde vergelyk met ’n dag van 24 uur, menslike lewe eers in die laaste sekondes van die 24ste uur ontstaan het. Ons spesie bewandel en bewoon die planeet skaars twee miljoen jaar lank – en dit terwyl aangetekende menslike herinnering nie verder strek as maksimaal 5 000 jaar gelede nie.
Hoe moet ons dit kleinkry? Waarom hierdie wêreld? Wie is ons? Hoekom is ons hier? Waarop stuur dit alles af? Die vrae ken geen einde nie. Ons lewe en bestaan op aarde is ’n fundamentele, skynbaar onpeilbare misterie.
Christene is mense wat, soos die aanhangers van ander godsdienste, daarop aandring dat daar iets meer te sê is oor hierdie grondliggende misterie. In ’n latere hoofstuk sal ek meer uitwei oor die begrip “misterie”. Vir die oomblik is dit egter genoeg om te sê dat die Christelike geloof ’n poging van mense is om inhoud te probeer gee aan die misterie wat ten grondslag van ons lewe in die wêreld lê – die misterie wat opgeroep word deur die soort vrae wat pas gevra is. Die Christelike geloof is, in die woorde van die kerkvader Augustinus, die gewaarwording dat “ons hart onrustig bly totdat dit rus vind in U”. Die onrus wat opgeroep word deur die feit dat ons bly staar na ’n skynbaar ondeurdringbare sluier van matelose en magtelose onbegrip van die sin van ons menslike situasie, kom vir Christene eers tot rus in die belydenis dat God die “geheimenis van die wêreld”1 is.
In die mens Jesus van Nasaret, so glo ons as Christene, het ons God self gesien. Ons weet steeds min van God af. Ons dig aan Hom eienskappe toe soos dat Hy “almagtig” of “alwetend” of “alomteenwoordig” is, maar ons weet nie regtig wat ons met dié woorde bedoel nie. Tog, so glo ons, weet ons genoeg van God deur sy openbaring in Christus dat ons kan leer om saam te leef met die onrus van die misterie. Ons ken in Christus nie noodwendig die wese van God nie, maar wel die hart van God. Daardie hart, so glo ons op grond van die Bybelse getuienisse oor die lewe en sterwe van Christus, klop so warm van liefde vir sondaarmense dat dit op ’n dag, 2 000 jaar gelede, letterlik ophou klop het sodat die lewe wat Hy ons bied, vir ons ewig kon word. Geloof in God, soos geïnspireer deur wat ons glo sy selfopenbaring in Christus is, is Christene se manier om sin te maak van die misterie van ons wêreld en van ons lewe in die wêreld.
Kan ons nog alles in die kerklike belydenis glo?
Wat tot nou toe gesê is, is dinge waarmee die meeste Christengelowiges waarskynlik sal saamstem. Hierdie boek word egter nie geskryf met die verwagting dat dit ’n nuwe formulering van ’n ou konsensus sal wees nie, want die Christelike geloof is vandag meer as ooit in die gedrang. Talle Christene, van wie ek een is, vind dit toenemend moeilik, indien nie onmoontlik nie, om te glo op die wyse waarop en in die idioom waarin ons grootgeword het. Terwyl dit vir ons belangrik is om vas te hou aan die Persoon van Christus as die fokuspunt van wat ons omtrent God weet en glo, beteken dit allermins dat ons vrede kan maak met alle aspekte van die tradisionele, en veral gereformeerde, kerklike belydenis waarop die geloof van talle Suid-Afrikaners tradisioneel geskoei is.
Ons is mense van die 21ste eeu. Dit beteken nie dat ons noodwendig beter of slimmer is as die geslagte wat ons voorafgegaan het nie. Maar dit beteken wel dat ons wil glo op ’n manier wat nie lynreg indruis teen die insig van ons gesonde verstand en teen feitlik onbetwisbare getuienis van die wetenskap nie. Van ons kan nie verwag word om ons intellek eenvoudig op te skort wanneer geloofskwessies ter sprake kom nie. Ons kan nie in verskillende kompartemente lewe waarvan elk totaal onversoenbare reëls het vir wat sin maak om te sê of te weet nie. Soos mense in alle tydvakke van die geskiedenis, dring ook ons van die 21ste eeu daarop aan dat ons geloof in God met ons breë intellektuele en kulturele oriëntasie moet resoneer.
Ons sien nie meer kans vir geloof as die inhoud en lewenstyl van ’n intellektuele ghetto wat sommige van ons nog probeer reserveer vir die irrasionele skuilhoeke van ons komplekse persoonlikhede nie. Ons sien nie meer kans vir geloof as die uitkoms en inhoudgewing van die oomblikke wanneer ons ons onttrek aan of afsonder van die ritmes en reëlmatighede van die lewe wat ons elke dag lei en die aannames wat daardie lewe voortdurend begelei en stuur nie.
Kortom, ons is moderne mense wat, indien ons bly glo, dit wil doen op ’n manier wat aangepas is by, en nie voortdurend lynreg vloek teen die veronderstellings, insigte, waardes en verwagtings wat ons lewe, as erfgename van die eeu waarin ons ons bevind, kenmerk nie.
Die tradisionele belydenisskrifte van die gevestigde kerke2 bevat myns insiens ’n hele aantal artikels wat nog kwalik ernstig opgeneem kan word deur moderne mense. Dit is nie nodig om hier uitvoerig in te gaan op die voorbeelde wat tans dikwels in openbare gesprekke opduik nie. ’n Mens kan maar net dink aan die Christelike kerk se skeppings- en sondeleer wat vandag ’n yslike verleentheid geword het. Dié verleentheid spruit voort uit die onsinnige vashou aan ’n letterlike interpretasie van Genesis 1 – 3, asook ander Bybelgedeeltes wat klaarblyklik in mitologiese vorm gegiet is, soos die Noag-verhaal en die boek Jona.
Dit is jammer dat die gevestigde kerke hulleself nog nie ondubbelsinnig genoeg uitgespreek het teen die pogings van byvoorbeeld militante kreasioniste, hier en in die buiteland, om die kerklike belydenis te kaap vir hul onverantwoordbare, letterlike interpretasie van die Bybel nie. (Hoe die Bybel verantwoordelik gelees behoort te word, is die tema van hfst 2.) Van moderne mense kan werklik nie verwag word om te glo dat die aarde 6 000 jaar oud is nie. Of dat Adam en Eva die stamouers van die ganse mensdom is en dat hulle, in ’n gestalte wat spesiegewys presies ooreenstem met die teenswoordige homo sapiens, ’n tyd lank in ’n volmaakte paradys gelewe het en toe ’n “oortreding” begaan het wat katastrofale gevolge gehad het – nie alleen vir die mensdom wat (in geheel) hul nageslag was nie, maar ook vir die ganse skepping.
Die gevestigde kerke sou, soos in baie gevalle gebeur, kon probeer wegkom deur aan te voer dat die kreasionistiese lees van Genesis 1 – 3 problematies is en dat ons nie die Bybelse skeppingsleer as in stryd met gevestigde wetenskappe soos die geologie, paleontologie of die biologiese evolusieleer hoef te beskou nie – omdat die Bybel nie ’n handboek vir die geskiedenis of die wetenskap is nie. Waar sulke standpunte deur kerke aangevoer word, behoort dit waardeer en aangeprys te word.
Maar daar is tog ook aspekte van die kerklike belydenis self wat nie so maklik omseil kan word nie, en wat ook onmoontlik geword het om ernstig op te neem. Een daarvan is die sondeleer, en by name die leer van die sogenaamde “erfsonde”. Die afwysing van die idee dat Adam en Eva historiese mense was, werp reeds as sodanig ’n skadu oor die idee dat iets wat deur hulle aangevang is ’n permanente, rampspoedige gevolg vir alle lede van die menslike geslag sou hê. Wat moet ons as moderne mense daarby sê van die moraliteit van ’n God wat biljoene toekomstige geslagte van mense – ook terwyl hulle nog redelose suigelinge is – beskou as toerekeningsvatbaar en “strafbaar” vir die sonde van die eerste mens? Kan dit wees dat ons almal onder die swaard leef van so ’n metafisiese noodlot? En wat, verder, van diegene wat buite die Christelike tradisie gebore word en (soms) nooit in die geleentheid gestel is/word om iets van die Christelike boodskap te verneem nie? Is hulle vir ewig verdoem? Kan ons ’n God ernstig opneem in wie se morele skema so iets geregverdig sou wees?
Wat toenemend duidelik word, en treffend toegelig word in navorsing soos dié van Charles Freeman,3 is dat tradisioneel kerklike leerstellings soos dié van die “erfsonde” en die “maagdelike geboorte van Christus” nie anders verstaan kan word as