Brandwaterkom. Alexander Strachan
kan besproei. Die voorste kerkmense lig hul wenkbroue.
“God help dié wat hulself help.” Dit is hoe Vilonel onvermoeid die woord op die streeksrade voer.
Met Nagmaal kom bly die ryk boere in hul dorpshuise terwyl die ander op die kerkplein kamp. Tussen die tente is die jolytmakery. Dit voel eerder soos iets tussen ’n kerkbasaar en boeresport. Hygend hert, van die jongmense vergeet heeltemal dat hulle hier is vir geloofsake! Kattemaai? As jy ooit die kat in die donker wou knyp, is daar nie ’n beter kans as reg onder die predikant se neus nie.
Die winkels maak vroeg oop en laat toe: saals, tooms, medisyne, veral die netjiese kissies Lennon-botteltjies, negosieware, materiaal en hoede. Heelwat sout, koljander, asyn, peper en meel. Die vroue moet beskuit bak en biltong maak vir die saalsakke.
Sennett se winkel met sy lekker kuierstoep is die groot trekpleister. Oor ditjies en datjies word daar gesels. Dan is daar Hirshon wat al as die “merchant prince” van Senekal beskryf is – meubels en plaasimplemente. Om van C. Marcus se onderneming nie te praat nie; geen siel stap daar verby sonder om in te loer nie. “Welkom, welkom!” nooi hy die mense sommer van die straat af in.
In die feestelikheid steek die boere die hand dieper as gewoonlik in die sak. Geen huisdraklere is te siene nie; die vroue het almal hul beste tabberds aan wat dae voor die okkasie al geruim of ingekort is. ’n Oor-en-weer-gekuier in die dorpstrate met almal wat strykdeur in mekaar bly vasloop. “My mintag, wat is my verbasing groot!” Met dié geterg gaan die mans wat mekaar lanklaas gesien het, gou-gou loer of die perde voer het. Maar hulle gaan nie by die latrine in nie. Nee wat, dis net ’n verskoning om kroeg toe te glip vir ’n sopie jenewer. Dan keer hulle met ’n pienk ouderlingpilletjie onder die tong terug.
Senekal had al drie dranklisensies. Maar die sedebewakers se neuse is skerp. ’n Mens kan dinge darem nou nie te ver gaan staan en druk nie. Drankgebruik is een van die sondes wat aan meer as een inwoner krap. Die jongmense en die laataanddanse by die South Africa Hotel!
Vilonel het hom nog altyd verstom aan die oorgawe waarmee mense in hierdie dorpie op dinge gereageer het. In 1882 het sestig mense spontaan ’n eed gesweer om nie ’n druppel sterke drank oor hul lippe te neem nie. “So help my God!” Nou is dit weer dieselfde gramskap oor die jongmense. Waar is mijnheer Schreiner en mevrouw Stuart nou om die spul attent te maak op die brassery?
En dit tydens Nagmaalweek. Die duiwel is listig en versoek alle mense. Weet dit nou gewis, van kroeg tot kerk, sleep Satan sy vlerk.
Van dié praatjies weet Sarel Breedt min. Hy vorder nie veel verder as die armdruk-tafel nie. Hier is hy in sy domein. Sweet pêrel op sy dik bolip terwyl hy die een jongman ná die ander se voorarm plat druk.
“Volgende!” grinnik hy.
Niemand sien regtig meer kans nie. Die pret lê vir Sarel Breedt nie in die oorwinning nie; dit lê in die marteling wat hy toedien. As hy jou eenmaal in sy greep het, weet hy hoe om jou gal te werk.
“Hoe lyk dit oom Lelik Piet?” terg die omstanders.
“Ek maak my nie bespotlik nie!” vervies hy hom.
Breedt se vrou, Gertruida, staan by die vroue. “Die Sarel darem, maar ek sal lieg as ek sê dat hy al ’n hand teen my gelig het.”
Op sedelike gebied gaan dit nog redelik goed. So meen die bewakers. Daar is konserte met vioolspel, sang en voordrag – ofskoon dit nie alles so stigtelik gegaan het soos die oueres dit wou sien nie. In die komende jare gaan die bewakers selfs nog bedrywiger word; hulle weet dit nog net nie. Doomnies Paul Roux sou hom weldra uitspreek oor ’n hele paar sondes. In die toekoms gaan die Sewende Gebod stellig ’n dringende diskoers noodsaak.
Net laas jaar nog het hy die gemeente, sonder om doekies om te draai, oor lui gewoontes voor stok gekry. Ledige huisvroue wat nie die minste ag op hul huishoudings gee nie. ’n Preek wat ’n byna ongelooflike uitwerking op die trae hande en slappe knieë gehad het. Ook die mans het onder sy tong deurgeloop. Binne ’n korte tyd was daar geen stukkende dak meer op ’n huis te kry nie en geen vurk wat nie blink geskuur was nie.
Die voorgenome spoorlyn bly egter vir party Senekallers ’n euwel omdat dit ongewenste vreemdelinge na die dorpie sal lok. “En hoe gemaak met onse trekosse en perde?” murmureer die boere. “Pryse gaan oornag tot minder as ’n duit val! Net soos dit is, trek algar reeds noustrop.”
Ewenwel kan die spoorlyn addisionele belasting op hulle afdwing. ’n Oor-en-weer-stryery op vergaderings waarin ’n oom van tagtig dreig om te skiet op wie ook al die Spoorwegwetgewing sou goedkeur. “Mark my words,” sê hy op Engels sodat sy dreigement meer gewig dra.
Toe die spoorlyn ná baie beraadslaging uiteindelik op ’n ander roete gebou word, is die boere oudergewoonte kwaad vir die Volksraad. “Die Witwatersrandse mark? Waarheen dan nou?” Vilonel het mos gesê boerderyprodukte kan per spoor sneller anderkant uitkom as met trekosse. Kyk nou net waar sit hulle ná al die dwarstrekkery.
“En koop by jou eige mense!”
Die gemeenskap bly agterdogtig jeens smouse. Het die Volksraad dan nie self ’n verbod ingestel op die migrasie van Indiërs nie? Hulle gaan verkoop derderangse graan in die Transvaal en vertel dat dit van die Vrystaat kom. “Wat ’n vermetelheid!” Die wolboere het ook ’n dringende kwessie op hande. Op die uitvoermark word hul wol gemerk as afkomstig uit die Kaap of Natal, onderwyl die swakke wol as Vrystaatse wol verkwansel word. Nee, die swendelary wat so kop uitsteek, gee hul kontrei ’n slegte naam.
Op enkele uitsonderings na bring die boere tog langsamerhand die kloutjie by die oor rakende die Brandsiekwet. Hulle dip hul skaap meer gereeld. Dit is weer Vilonel wat die woord voer. “Voorsorg is tog beter as nasorg!” Punt vir punt sit hy die regsaspekte vir hulle op die vergaderings uiteen. Wie ken die saak beter? Is hy dan nie ’n boer wat met tye al selwers die ploegstert vasgehou het nie? Sy grappie hou hy vir die afsluiting van die diskussie. “Regskoste en prokureurs word teenswoordig al hoe duurder. Só, gaan prosedeer gerus maar jou buurman oor ’n baadjie en hou jou broek vir die hofonkoste!”
En naamgewing en verenigings – die Senekallers is nou eenmaal vol draadwerk hieroor. Nie droogte of reën sal dié neiging uit hulle uitkry nie. Sodra daar ’n kwessie opduik, stig hulle ’n organisasie. Byna of die skep en samestelling van ’n raad goedgemaak het vir die min geselskap op die platteland. Dit klink ook meer vernaam as die vereniging boonop ’n Ingelse naam het. Die Wool Improvement Society word terstond in die lewe geroep om veral die moontlikheid te ondersoek dat kruisteling van skape ’n beter gehalte wol kan produseer.
Dit alles beteken meer papierwerk en inkomste vir Vilonel – ’n vereniging wat nie behoorlik op skrif genoteer is nie, is nie ’n erkende vereniging nie. Ná elke stigtingsvergadering maak die pas verkose voorsitter eers ’n draai by die regsman se kantoor om sy organisasie amptelik verklaar te kry. Só kry hy terselfdertyd iets om oor terug te rapporteer by die volgende sitting.
HOOFSTUK 5
In 1896 is jongeheer S.G. Vilonel dertig en baie gewild by Senekal se jongvroue. Almal skyn bewus te wees van die loslopende prokureur op die dorp wat oral in die Vrystaatse howe optree en so ver die oog kan sien, nog nie ’n voet verkeerd gesit het nie.
Dit sou dan ook die jaar wees waarin daar twee ingrypende dinge gebeur het wat vir die res van sy lewe vir hom sou uitstaan: sy kennismaking met miss L. Sutty en sy huwelik in die lente van dieselfde jaar.
Hoewel hy miss Sutty in die verbyry Sondae voor die Engelse kerkie opmerk en ook op die perderesiesbaan kort geselsies met haar aanknoop, het niks hom voorberei op die dans in die South Africa Hotel nie. Miskien het dit deels te make gehad met die kortstondigheid van alles. Die aand toe hy skielik los gestaan het van sy prokureurspraktyk, De Rust, Senekal se dorpsraad, die kerk, sy klante, die skyfskietbaan en ook van homself.
Reeds toe hy die saal instap, was daar iets in die lug. Die vioolmusiek op die agtergrond, die deftige kleding, die gedekte tafels met kerse en die bolvormige glasies met skuimwyn het alles bygedra tot die betowering van wat andersins ’n gewone aand sou wees. ’n Charity Ball, ’n gala-aand, hierdie uithanggeleentheid