Wit terroriste. Albert Blake
kan wees nie. Dit is vandag sirkels binne sirkels … [en] een van die binneste sirkels is die Stormjaers.” Malan het gewaarsku dat die republikeinse ideaal nie deur gewelddadige ondergrondse bedrywighede bereik kan word nie, want daardeur word in die vyand se hande gespeel.37
Die Unie van Suid-Afrika was in oorlog met Duitsland, maar die Afrikaners was onderling in oorlog met hulself.
Die OB het nie aan die verwagtinge van sy meer militante lede voldoen nie. Vir hulle was die OB net ’n braaivleisbende wat niks anders gedoen het as geld insamel nie. ’n Terreurgroeplid het die OB beskryf as “maar net nog ’n kultuurorganisasie wat baie gepraat het”38, terwyl ’n Stormjaeroffisier teleurgesteld was oor die gebrek aan aktivistiese uitlewing: “Daar was vir my geen aksie in die ding nie en ek kon nie juis sien dat daar ooit aksie in sou kom nie.”39
Vir die meer gematigde OB-lede sou die Stormjaers ’n groot las word wat beswaarlik geduld kon word. Die Stormjaers se ondermynende aktiwiteite het die OB se kultuurbedrywighede na ’n rookskerm laat lyk, met die gevolg dat elke aktiwiteit met agterdog bejeën is. Baie lede sou die OB om dié rede verlaat. Die militante Stormjaerbeweging wat uit die OB ontstaan het, was uiteindelik ’n achilleshiel van die eens magtige organisasie.
3
__________
In die skadu van ’n wêreldoorlog – ’n verdeelde nasie
Die tragedie van ons land se geskiedenis is dat die bewoners nog altyd ’n verdeelde nasie is. In Suid-Afrika met sy gefragmenteerde bevolkingsamestelling en gemeenskap is verdraagsaamheid nie vir almal ’n deug nie. Vooroordele en verdraaide persepsies voer dikwels die botoon. Die geskiedenis van die onderlinge stryd tussen wit mense tydens die Tweede Wêreldoorlog is nóg ’n voorbeeld van die tragiese verhaal van menslike onverdraagsaamheid, selfsug en vooroordeel.
Met die uitbreek van die Tweede Wêreldoorlog op 3 September 1939 het die politiek in Suid-Afrika skielik dramaties verander. Die parlement was begin September in sitting om die senaat se ampstermyn te verleng. Onder genl. Jan Smuts se leiding is die geleentheid gebruik om Suid-Afrika se deelname aan die oorlog na ’n punt te dryf. Met ’n skrale meerderheid van 13 stemme het die Volksraad op 4 September 1939 besluit om saam met Brittanje oorlog teen Duitsland te verklaar. Die goewerneur-generaal, sir Patrick Duncan, wou nie reageer op die premier, genl. J.B.M. Hertzog, se versoek om ’n algemene verkiesing nie omdat dit glo tot geweld sou lei. Hertzog het bedank en Smuts het as eerste minister oorgeneem.1
Landwyd het die oorlogsbesluit hewige emosies ontketen en onheil voorspel. Reeds tydens die stemming oor oorlogsdeelname is die kloof tussen die twee taalgroepe onderstreep in die onstuimige skare wat in die straat voor die parlementsgebou saamgedrom het. Oorlogsgesindes het “God save the King” en “Rule Britannia” gesing; Afrikaners “Die Stem” en “Afrikaners, Landgenote”.2
Onlangse gebeure in Suid-Afrika wys volk- en landsimbole het geweldige emosionele – en uiteenlopende – betekenisse vir verskillende mense. Dis niks nuuts nie. Gedurende die Tweede Wêreldoorlog het dié soort emosies hoogty gevier. Die sogenaamde ou vlag wat vandag vir party ’n afstootlike nalatenskap van apartheid is, is destyds traag deur Afrikaners aanvaar omdat die Union Jack daarop as simbool van Britse verdrukking beskou is. Vir die OB en veral die verskillende groepe wat aan die terreur deelgeneem het, was die ou republikeinse Vierkleur die ware Afrikaner-vlag wat, soos “Die Stem”, ’n simbool van verset was.
Dat een groep lief kan wees vir ’n volkslied en ’n ander dit haat, spreek van die gebruik van “God save the King” tydens die oorlog. Die Britse volkslied was sedert 1910 ook die Suid-Afrikaanse volkslied totdat die Volksraad in 1938 besluit het “God save the King” en “Die Stem” sal by alle formele regeringsgeleenthede gespeel word.3 In die praktyk is “God save the King” op allerlei wyses aan die gemeenskap opgedwing.
Daar is talle voorbeelde van woeste gevegte wat veral by bioskope uitgebreek het waar die gebruik was om “God save the King” aan die einde van die vertoning te speel en van die aanwesiges verwag is om op aandag te staan. In Pretoria het ’n groep studente afgespreek om een aand ’n vertoning in die Capital-bioskoop, ’n gereelde bymekaarkomplek van soldate, by te woon. Toe “God save the King” gespeel is, het die studente bly sit en die lawwe studenteliedjie “Help ’n bietjie daar” gesing. ’n Onvermydelike massageveg het gevolg.4 Dié soort gevegte sou ’n alledaagse verskynsel word.
Nadat T.C. Alberts, ’n inwoner van Tzaneen, bly sit het toe “God save the King” gespeel is, het die plaaslike magistraat hom aan rusverstoring skuldig bevind en met £10 beboet. Omdat geen statutêre bepaling ’n persoon verplig het om te staan nie, is die magistraat van blatante partydigheid beskuldig.5 Dit en die onenigheid oor “God save the King” in bioskope het wye dekking in al die Afrikaanse koerante gekry. Die Stormjaers het bioskope later met brandbomme aangeval.
In Pretoria was daar reeds vroeg in die oorlog ’n reëling wat tot bakleiery gelei het. Op Kerkplein het ’n leërorkes “God save the King” op sekere dae met tussenposes gespeel. Volgens ’n Terreurgroeplid is omstanders wat geweier het om stil te staan in die water van die fonteintjie gegooi waar Paul Kruger se standbeeld nou staan: “Ons het verskriklike bakleiery met die soldate daar gehad; dan moes die polisie inkom; dit was omtrent so al om die ander aand se besigheid gewees.”6
In Afrikaanse koerante het berigte oor die miskenning van die Afrikaner se kultuur gereeld verskyn. Onder die opskrif “Afrikanerjag op Middelburg” berig Die Volksblad oor ’n onderwyseres wat in die moeilikheid beland het omdat sy gedigte van Jan F.E. Celliers en Totius wat as ongewens beskou is, met haar leerlinge bespreek het. Haar leerlinge sou ook nie genoegsame ontsag vir die Union Jack getoon het nie. In dieselfde dorp moes ’n skoolseun voor die magistraat verskyn omdat hy voorkeur aan “Die Stem” bo “God save the King” gegee het.7 Dié soort berigte het die gemoedere hoog laat loop.
Twee klein rooi lussies op die skouers van vrywilligers wat bereid was om aan die oorlog deel te neem, het die pro- en anti-oorlogsgesindes in die weermag en polisie gepolariseer en ook in die breër gemeenskap geweldige wrewel en wrywing veroorsaak.
Die Verdedigingswet van 1912 het nie daarvoor voorsiening gemaak dat die verdedigingsmag in die buiteland optree nie, gevolglik moes vrywilligers gebruik word. Daardie vrywilligers moes ’n dokument onderteken wat algemeen bekend gestaan het as die “Rooi Eed”. Daarin het die ondertekenaar hom bereid verklaar om buite die grense van Suid-Afrika te veg. Diegene wat die eed afgelê het, het ’n diep-oranje lussie op elke skouer gedra, waarna spottenderwys as die “rooi lussie” verwys is, as sou dit ’n eed teenoor Brittanje wees.8
Slegs 1 252 van die sowat 7 000 polisielede het die Rooi Eed afgelê. Viktimisasie was nietemin van die ergste teenoor lede wat geweier het om die eed te onderteken. In die polisie het sulke lede byvoorbeeld oornag verplasings na afgeleë plekke gekry, wat hulle weens hul persoonlike omstandighede nie kon aanvaar nie. ’n Groot aantal weermaglede wat geweier het, moes weens druk hul ontslag neem. ’n Lid van die Terreurgroep, Rawat de Wet, was in ’n onderhoud in 1973 nog verbitterd daaroor: “Jy moes óf jou selfrespek en nasietrots oorboord gooi en jou laksman om die nek val, óf jou ruggraatloos onderwerp aan sy sadistiese dwangmaatreëls, wat regstreeks op jou oneervolle ontslag gemik was, óf jy moes ontslag neem om eervol uit sy wurggreep verlos te raak.” Baie polisiemanne en weermaglede is deur die Rooi Eed in die arms van die Stormjaers en Terreurgroep gedryf.9
Daar is ook teen burgerlike mans gediskrimineer wat nie bereid was om die eed af te lê nie. In ’n tyd toe werk skaars was, kon ’n man beswaarlik werk kry as hy nie daartoe bereid was nie. Baie sukkelende Afrikaners is deur avontuur en die soldy gelok of het geen keuse gehad as om ter wille van oorlewing die eed te sweer nie.10
Aan die ander kant was daar ernstige viktimisasie vanuit Afrikaanse kerke teenoor die rooilussiedraers. Talle gemeentes van Afrikaanse kerke het besluit soldate moet kerkdienste in burgerlike klere bywoon. Wanneer hulle in hul uniforms met die rooi lussies opgedaag het, is soldate versoek om eredienste te verlaat. In sommige gevalle het predikante geweier om hul kinders te doop. Terwyl soldate met rooi lussies by ’n Potchefstroomse NG kerk ingestap het, het die predikant, ds. Gerrit Worst, na bewering gesê: “Israel