Wit terroriste. Albert Blake
tussen manne in uniforms met rooi lussies en bebaarde manne daarsonder was ’n resep vir konfrontasie in ’n reeds gelade atmosfeer. ’n Man met ’n baard is vir ’n OB-lid aangesien (die baarde van Afrikaners was ’n nalatenskap van die Voortrekker-eeufees van 1938).12 Die twee groepe was uitdagend en uittartend teenoor mekaar en gevegte en aanrandings het vanaf die begin van die oorlog plaasgevind.13
Die gevaar van aanranding het mettertyd so groot geword dat albei kampe ter wille van hul veiligheid in groepe in groter sentra moes rondbeweeg. In 1940 is 79 gevalle van aanranding van soldate in Transvaal alleen by die polisie aangemeld. In die daaropvolgende jare het die aanrandings verder toegeneem.14 Veral die Stormjaers het groot behae daarin geskep om die soldate te ontvoer en aan te rand. ’n Stormjaerleier, Fankie Boshoff, het jare later met ’n mate van selfvoldaanheid vertel hoe hulle in die aand lede van die Britse lugmag in Pretoria onder die voorwendsel van ’n saamrygeleentheid opgelaai en na ’n afgeleë deel van Queenswood geneem het. Daar is die lugmagmanne poedelnakend uitgetrek en hul uniforms verbrand, terwyl hulle aan hul voete opgehang en so gelos is: “Ons het nooit eers weer gaan kyk wat van hulle word of hulle losgekom of wat van hulle geword het nie.”15
Die historikus Christoph Marx verklaar die betrokkenheid van jong Afrikaners by die gevegte en aanrandings só:
The frequent street fights between soldiers and enraged young Afrikaners clearly reveal how the consciousness of a loss of social status – as a result of the waves of industrialisation, the urbanisation and the uprooting of people who were alienated from their familiar rural enviroment – crystallised itself around war that was seen, in nationalistic categories, as ‘forced upon us.’ This found vent in violence perceived as ‘defensive.’16
’n Voorval wat erg opslae gemaak het, was die aanranding van die minister van binnelandse sake, Harry Lawrence, op 10 Januarie 1941 in Klerksdorp. ’n Groep mans wat vlae geswaai en in Afrikaans gesing het, het ’n geslote vergadering van die Verenigde Party binnegedring. Van die moeilikheidmakers het op die verhoog gestorm en Lawrence ernstig aangerand. ’n Polisieoffisier wat hom wou beskerm, is beseer. Lawrence se milt is sodanig beseer dat hy voortdurend pyn ondervind het tot sy dood in 1973. Twee Volksraadslede, die broers Jan en Jacob Wilkens, en 13 ander is daarna skuldig bevind aan openbare geweld.17 In veral die Engelse pers is die aanranders se optrede heftig as ’n lafhartige daad veroordeel.18 Dit sou nog lank nie die einde van bullebakkery wees nie.
Te oordeel na die baie koerantberigte oor aanvalle deur soldate op burgerlike mans, was dit ’n wedersydse verskynsel.19 ’n Oud-Stormjaer wat ’n student was, vertel hulle kon nie alleen op straat loop in Pretoria nie: “Jy het gesorg dat julle darem so ’n paar studente saam was.”20 Daar was verskeie voorvalle waar soldate hulle te buite gegaan het. Volgens die Terreurgroepleier, Chris Coetsee, het mans met baarde erg deurgeloop: “Hulle het die baarde met bajonette afgeskeer. Daar was party mense wat verskriklik daarvan afgekom het – een bloedmassa.”21
Nog voordat Suid-Afrika tot die oorlog toegetree het, het ’n groep opgesweepte oorlogsgesindes op 4 September 1939 in Johannesburg saamgedrom en in die rigting van die Duitse klub beweeg met die voorneme om dit af te brand. Die polisie het traangas gebruik om die oproerigheid in bedwang te bring. Die volgende aand is dit herhaal, maar weer onderdruk.22 Daar was dreigemente van ’n gewapende opstand as Suid-Afrika nie tot die oorlog toetree nie.23 Of die dreigemente werklike gevaar ingehou het, is egter te betwyfel.
Die vonkie wat in die kruitvat beland het, het begin by ’n dansplek in Johannesburg. Soldate het moeilikheid begin soek by die Werdaklub, waar Hendrik Susan met sy boereorkes gespeel het. Die Werdaklub, naby die Colosseum-bioskoop, was ook ’n bymekaarkomplek vir OB-gesindes. Op 3 en 10 Augustus 1940 het grootskaalse gevegte uitgebreek waarin die soldate elke keer die onderspit gedelf het. Dis waar die rofstoeier en OB-generaal Johannes van der Walt, wat volgens sy aanhangers so sterk soos ’n bees was, die soldate “laat les opsê het” en tot Boereheld verhef is.24 Volgens die Stormjaerleier Apie Spies “het [Van der Walt] hom verlustig in die botsings” en was dit “vir hom ’n groot genot” om die soldate pak te gee.25
Die polisie wat die onluste moes beheer, is daarvan beskuldig dat hulle sterk steun vir die anti-oorlogsgesindes getoon het. Die oorgrote meerderheid van die onderoffisiere in die polisie het destyds uit plattelandse Afrikaner-huise gekom. Hul sentimente sou noodwendig by die OB lê. Van die polisiemanne was reeds in die geheim Stormjaers en ander sou later lid word.26
Die onrus in Johannesburg het bly smeul en opgebou tot ’n grootskaalse konfrontasie. Die gebeure by die Werdaklub sou ’n ander belangrike gevolg hê met die formele stigting van die Stormjaers as ’n teenvoeter vir die onrus.
Konflik was onafwendbaar tussen strydlustige soldate wat gefrustreerd was omdat hulle ná ’n jaar nog nie na die front gestuur is nie en lewenslustige, anti-oorlogsgesinde studente. Terwyl studente van die Potchefstroomse Universiteit en Onderwyskollege die aand van 7 Augustus 1940 in die studentesaal besig was met sangoefeninge vir die komende intervarsity teen Tuks, het etlike honderde soldate die kampus vanuit die nabygeleë militêre kamp binnegeval. ’n Hele aantal studente en soldate is in die daaropvolgende geveg beseer en groot skade is aan eiendom aangerig.27 Dit het blywende onmin veroorsaak en aanleiding gegee tot planne van militante anti-oorlogsgesindes om die militêre kamp binne te val en oor te neem. Volgens die direkteur van militêre inligting, E.G. Malherbe, het hy soldate die omgewing van die Universiteit van Pretoria belet toe dit aan die lig kom dat hulle dié universiteit wou afbrand.28
Gewelddadige botsings het wydverspreid oor die land voorgekom. In Kaapstad is die Afrikaanse dagblad Die Burger se gebou in Keeromstraat deur oorlogsgesindes beskadig.29 In Port Elizabeth het gevegte tussen soldate en anti-oorlogsgesindes op 6 Desember 1941 uitgebreek. Slegs spesiale voorsorgmaatreëls en bykomende polisieversterkings het verhoed dat die onrus handuit ruk.30
In Januarie 1941 het die Waarheidslegioen propagandarolprente soos Genl. Smuts aan die front en Springbokke in die Noorde in Grootvlei naby Heidelberg vertoon. Daar was reeds kort tevore moeilikheid toe dié flieks in Greylingstad en elders op die platteland vertoon is. As Jan Smuts op die skerm verskyn het, was daar ’n uitjouery. ’n Massageveg het gevolg. ’n Groot groep anti-oorlogsgesindes is van openbare oproer aangekla. ’n Lang hofsaak het gevolg waaroor wyd berig is. Uiteindelik is al die beskuldigdes onskuldig bevind.31
Die abnormale toestand in die land het op massakonfrontasie afgestuur. Johannesburg sou die brandpunt wees met sy baie Engelse inwoners en die OB se hoofkantoor in die Voortrekkergebou op die hoek van Hoek- en De Villiersstraat in die middestad.
“Die atmosfeer was elektries. Ek kan my nie voorstel dat ek ooit in my lewe weer so ’n geweldige atmosfeer beleef het nie,” het Coetsee jare later vertel.32 In ’n klassieke voorbeeld van massahisterie en emosionele opwelling het geweld tussen wit mense die middestad van Johannesburg van Vrydagaand 31 Januarie tot Sondag 2 Februarie 1941 tot stilstand geruk. In ’n stadium het dit gelyk of dit op ’n bloedbad afstuur.
In die onmiddellike aanloop tot die gebeure het Hans van Rensburg die Vrydagaand ’n groot kultuurbyeenkoms in ’n stampvol Johannesburgse stadsaal toegespreek. Buite het groepies soldate skoorsoekend rondgedrentel. Agterna het diegene wat dit bygewoon het, hardhandig op die koggelaars gereageer. Dit het ontaard in verwoede gevegte waarin die soldate die onderspit gedelf het en bedroë gaan hulp soek het. Polisieversterkings is ingeroep, wat die orde tydelik herstel het. Die tafel was egter gedek vir die grootste wit-onluste in die land se geskiedenis.
Die situasie het die volgende dag gespanne gebly toe groot groepe soldate op ’n uitdagende manier in Johannesburg se strate rondgemarsjeer het, terwyl Engelssprekende inwoners hulle verder opgesweep het. Die situasie het op breekpunt afgestuur toe soldate die Saterdagmiddag laat ’n bebaarde man van ’n trem afruk en sy baard met ’n stuk glas skeer. Hy is ernstig beseer voordat die polisie hom kon red.
Nadat hulle die aand hergroepeer het, het die soldate groot skade aan die geboue aangerig waar die OB en die twee Afrikaanse dagblaaie Die Transvaler en Die Vaderland se kantore was. Die soldate is herhaaldelik met teen-knuppelaanvalle van die polisie en OB-lede verdryf. Geboue is intussen beskadig en voertuie aan die brand gesteek. ’n Deel van die oproermakers is na Van der Walt se gimnasium waar hy weer persoonlik ’n groot aandeel aan die