Die tronkgesprekke. Willie Esterhuyse
die staatsveiligheidsraad en kleiner formele en informele vorme van kommunikasie, van die allerbeste strategiese en taktiese inligting en advies ontvang. Botha en sy binnekring was nie oningelig nie. Hulle het net nie altyd geweet hoe om dié inligting in vernuwende beleidsinisiatiewe te vertaal nie. Ook oor Nelson Mandela, die ANC, die UDF en ander organisasies, het die Botha-binnekring oor van die beste binnelandse en buitelandse inligting beskik. Hul reaksie op inligting en hul onvermoë om hul revolusionêre en ander opponente met ingrypende voorstelle te oorweldig en aan die Suid-Afrikaanse politieke dooiepunt te ontkom, was helaas hul grafskrif.
Die politieke dooiepunt waarin die RSA beland het, was die resultaat van ’n proses wat nie bloot in die warboelkantore van die ANC in Lusaka begin het nie. Dit het onder meer ook in die Pollsmoor-gevangenis afgespeel. Trouens, dit is hoofsaaklik in die tronk dat die NP-regering nie net die legitimiteitsoorlog verloor het nie, maar ook die stryd om Mandela se vrylating. Prisonier 913 het sélf ’n bepalende faktor geword. Hoe langer sy gevangenisskap duur, hoe kragtiger het sy leierskapsprofiel geword. EA Venter, ’n generaal-majoor in die veiligheidsdienste, se memorandum aan sy kommissaris in 1985, is ’n veelseggende bydrae oor Suid-Afrika se politieke dooiepunt en Nelson Mandela, Prisonier 913, se groeiende politieke én morele statuur as bevrydingsleier. Prisonier 913 het naamlik vir toenemende en vermoedelik bedoelde irritasie by die senior gevangenispersoneel gesorg.
Venter rapporteer:
•Hy aanvaar nie die benaming sekerheidsgevangene vir hom en sy vriende nie. Hulle is politieke gevangenes. Volgens die amptelike posisie van die gevangenisowerhede, was daar egter geen politieke gevangenes in die RSA se tronke nie, slegs sekerheidsgevangenes wat skuldig bevind is aan misdade teen die veiligheid van die staat. Dit word meer as bloot ’n kwessie van terminologie. Wat die gevangenisowerhede betref, word Mandela en alle gevangenes behandel volgens die Wet op Gevangenisse en die regulasies daarin vervat. Mandela daag dit egter uit. Hy wil, so beweer die owerhede, hom as ’n leier in die tronk van wat hy die politieke gevangenes noem, en ook ander, voorhou.
•Prisonier 913 het so ver gegaan as om die gevangenisdiens te versoek om ’n nie-rassistiese administrasie in te stel. Baie verontwaardig word hierop gesê dat die gevangenisdiens nie sy administrasie aan gevangenes hoef te verantwoord nie. Hy is, so word geïmpliseer, selfs in die tronk ’n moeilikheidmaker.
•Hy probeer deurgaans “om sy persoonlike behoeftes met die hoogste moontlike gesag op te neem”. Hy gaan selfs so ver as om in sy versoek om met die kommissaris van gevangenisse ’n gesprek te voer, te stipuleer dat só ’n gesprek wel van ’n voorwaarde afhang, naamlik “om eers met sy medesekerheidsgevangenes te beraadslaag voordat hy kan instem om met die kommissaris te praat”. Dié houding van Prisonier 913, so sê die memorandum, word ’n konsekwente patroon: Konsultasie met sy mede-sekerheidsgevangenes.
•Hy rig onmoontlike versoeke. Terwyl die beleid rondom voorregte byvoorbeeld “tans die aandag van die voorregtekomitee (geniet)”, vra hy vir ’n televisie en kookplaatstofie. Dit is alles onder oorweging, maar ’n kookplaatstofie is buite die kwessie: “Die rantsoen wat gevangenes ontvang, word smaaklik voorberei en warm bedien – dus het dit tot gevolg dat ’n elektriese warmplaat nie nodig is nie. Afgesien hiervan hou die gebruik van ’n elektriese toestel ook ’n onnodige veiligheidsrisiko in.”
•Prisonier 913 wil ook boeke vir ontspanning (fiksieboeke) aankoop. Dit word ’n turksvy. Die bevelvoerende offisier van Pollsmoor het daarop gewys dat die aankoop van boeke, behalwe studieboeke, verbied word. Prisonier 913 wil hê die beleid moet verander word, in elk geval sover dit sekerheidsgevangenes betref.
Dit word ’n geskarrel. Voorheen kon die sogenaamde sekerheidsgevangenes drie boeke per maand uit eie fondse aankoop. Vanaf 31 Januarie 1982 is dié beleid verander omdat dit nie as wenslik beskou is nie. As ’n alternatiewe rede is aangevoer dat daar nie genoeg bergingsruimte in gevangenisse was nie. Gevangenisbiblioteke, so is beweer, is toe só aangepas dat genoeg boeke vir gevangenes beskikbaar is. Mandela se versoek om boeke te kan aankoop uit eie fondse, en dat die bestaande beleid nie op sekerheidsgevangenes van toepassing gemaak moet word nie, is ’n strategie om die eiesoortigheid van sekerheidsgevangenes na vore te bring – “met krygsgevangenestatus as einddoel”. Hy berei hom ook voor op die besoek van die Internasionale Rooi Kruis, word gewaarsku.
’n Interessante versoek van Prisonier 913, wat afgekeur is, was om die gevangenistuine te besoek. Hy wou glo, volgens Venter se memorandum, “tuinboumetodes besigtig en bestudeer”. Mandela het gereken dat dit ’n billike versoek was en dat die bevelvoerende offisier geen rede gehad het om dit te weier nie. Baie jare later sou hy die tuine besoek en ’n paar tamaties pluk. In 1985 was só ’n besoek buite die kwessie.
Venter kom tot ’n merkwaardige besluit wat ons iets vertel van ons land se kneusende én pynlike dooiepunt in 1985: “… dit is uiteraard geweier. Weens voor die hand liggende redes kan sekerheidsgevangenes nie toegelaat word om met gewone gevangenes te meng nie – veral leierstipes onder sekerheidsgevangenes soos gevangene Mandela en ander. Dit sal net tot gevolg hê dat hy sy invloedsfeer verder uitbrei en sy beeld verder uitbou. As gevolg van sy persoonlikheid (leierseienskappe) is hy in staat om ander gevangenes tot onrus op te sweep.”
Wat Venter nie besef het nie, was dat Prisonier 913 rééds ’n ikoniese figuur was. Sy besluit en aanbevelings het aan Prisonier 913 verdere status as martelaarleier gegee. Selfs kleinlike kwessies het hierin ’n rol gespeel. ’n Brief van Mandela aan die destydse president van die Transkeise tuisland, Kaiser Matanzima, verskyn in die pers. Prisonier 913 beskuldig die gevangenisowerheid, wat alle briewe gesensureer het, dat hulle vir die lek van die brief verantwoordelik was. Hulle reken weer dat dit sy vrou was wat die inhoud van die brief aan die pers beskikbaar gestel het na sy dit gememoriseer het tydens haar besoek aan hom op 26 Desember 1984, waar hy dit aan haar gedikteer het. Mandela, met veel groter sake op sy agenda, maak egter nie hiervan ’n bohaai nie.
Hy maak wel beswaar oor briewe wat hy aan ’n prof. Dash, lord Bethel en mev. Duncan geskryf het, maar wat nie deurgestuur is na hulle nie. Dié briewe is, volgens die memorandum, weens amptelike redes teruggehou. Prisonier 913 reken ook dat briewe en pakkies wat aan hom gestuur word, nooit opdaag nie. Die bevelvoerende offisier meld dat alle voorskrifte nagekom word, en dat familie en vriende soms dinge belowe, maar dit nie uitvoer nie.
In ’n verslag van brig. FC Munro, ’n bevelvoerende offisier, kry ’n mens ’n insig in die hele kwessie van briewe aan sekerheidsgevangenes. Mev. S Matthews, eggenote van die ANC-leier prof. ZK Matthews, het ’n lang brief aan Nelson Mandela geskryf. Sy wou ook aan hom ’n kopie van haar man se biografie laat kry. Brig. Munro reken die brief is ’n “lang relaas oor uitgewekenes, waar hulle hul tans bevind, wat hulle doen, ensovoorts. Die brief is hoegenaamd nie in die gees van die beleid dat briewe bedoel is om goeie familie- en/of vriendskapsbande te bewaar of te bewerkstellig nie.”
Mandela word oor dié besluit van sensorskap ingelig. Hy aanvaar die bevelvoerende offisier se beslissing dat nóg die brief nóg die biografie aan hom oorhandig kan word. Sy amptelike gespreksgenoot kan ontspan. Maar, sê hy, dis ’n verouderde sensorbeleid. Sekerheidsgevangenes ontvang tans nuusblaaie en tydskrifte. Hulle luister radio. En daar is geen sensorering nie. Wanneer pas die amptenare aan? Waarom briewe sensureer? Dié bevat minder inligting as koerante.
Prisonier 913 se amptelike gespreksgenoot het die geykte amptenaarsantwoord in sy memorandum gegee: “Dit dien gemeld te word dat die inhoud van bovermelde brief deur die bevelvoerende offisier as ongewens beskou is en derhalwe is dit nie aan die gevangene oorhandig nie. Voorskrifte betreffende sensor is op alle gevangenes van toepassing.”
Prisonier 913 is as ’n baie moeilike gevangene beskou. Hy het te veel vrae gevra en hom baie konsekwent op sy (beperkte) regte en die regte van medegevangenes beroep. Die interaksie tussen hom en die gevangenisowerheid was vir baie lank gespanne, maar het mettertyd meer ontspanne geword. Prisonier 913 is egter vir baie jare as ’n gevaarlike terroris en kommunis beskou. Trouens, nie eens Chris Heunis, die minister wat aan grondwetlike ontwikkeling aandag moes gee en die driekamerparlement help bedink het, kon met Mandela ’n gesprek voer nie. Hy sou glo by twee geleenthede so versoek het. Sy medeminister, Kobie Coetsee (justisie), het dit egter afgekeur. Waarom is nooit amptelik gesê nie.
Die