Die tronkgesprekke. Willie Esterhuyse
mistaken for weakness.”
Daar was groot verwagtings, binnelands en wêreldwyd, wat dié toespraak betref, want daar is gespekuleer dat Botha sou aankondig dat Nelson Mandela vrygelaat sou word. Die minister van buitelandse sake, Pik Botha, was nie teenwoordig by Botha se Durban-vergadering nie. Hy was ’n groot medewerker aan dié internasionale verwagtings. Mense oor die hele wêreld het na dié sogenaamde Rubicon-toespraak geluister. So ook ANC-leiers wat nogal angstig was, want niks is met hulle oor dié moontlike vrylating uitgeklaar nie. Al was hy in die tronk, was Nelson Mandela die hoofsimbool van die ANC se gewapende stryd en ’n ikoniese ANC-leier. Sy vrylating, as hy dit aanvaar het, kon vir die ANC ’n politieke ramp gewees het.
Botha was egter nie in ’n vredesoekende of inskiklike bui nie. Hy is, so verklaar hy, in beginsel bereid om Mandela se vrylating te oorweeg, maar dan moet hy eers alle geweld afsweer. Botha het toe nog nie besef dat Mandela se vrylating lankal nie meer eensydig van hom afgehang het nie. Mandela self, en die ANC-leierskorps, was toe reeds bepalende faktore. Dit het, vir toekomstige ontwikkelinge, eintlik niks beteken toe die skare Botha entoesiasties toegejuig het vir sy versekering dat hy nie bereid was om wit Suid-Afrikaners en ander minderheidsgroepe op ’n pad van selfmoord en abdikasie te lei nie.
Gegewe die hoë verwagtings wat voor die tyd in Washington, Londen, Bonn en ander hoofstede gewek is vir die toespraak, verdien dié kwessie verdere aandag. Sy toespraak, so is vertel, sou ’n wegbreek van beheerde, stuksgewyse hervorming wees. Die besinning oor en konseptualisering van die toespraak is immers voorafgegaan deur ’n dag lange bespreking op 2 Augustus 1985 by die ou sterrewag in Pretoria. Kabinetslede en senior amptenare was teenwoordig. Die idee was dat dit ’n voorlegging sou wees vir die belangrike openingstoespraak in Durban op 15 Augustus. Vroeg in dié jaar het Botha ’n kaart gespeel wat hy gereken het ’n politieke troefkaart sou wees: die vrylating van Mandela en ander sekerheidsgevangenes indien Mandela en die ander sekerheidsgevangenes geweld as middel om politieke doelwitte te gebruik, onvoorwaardelik afsweer. Mandela wys die aanbod egter van die hand. Botha het dit waarskynlik verwag. Hy het toe, volgens hom, ’n goeie argument gehad: Mandela wíl nie geweld afsweer nie.
Die Durban-toespraak was ’n erge katastrofe, waarskynlik een van die ergste wat die land nog ooit getref het, want miljoene mense wêreldwyd kon op TV na Botha se vertoning kyk. Dit was by verre nie die oorsteek van ’n politieke Rubicon of selfs net ’n aanduiding dat die soort verwagtings wat gekoester is om ’n onderhandelde skikkingsproses aan die gang te kry, ’n ware moontlikheid was nie. Hiervoor is die onvoorwaardelike vrylating van Mandela en ander gevangenes toe reeds as noodsaaklik beskou. Dat Botha en sy regering deurgaans van sekerheidsgevangenes gepraat het en nie politieke gevangenes nie, was ook waardelose semantiek.
Wat presies tussen die sterrewag-vergadering met sy hoë verwagtings en voorstelle en Botha se gelewerde toespraak verkeerd geloop het, het die onderwerp van heelwat bespiegeling geword. In sy insiggewende boek The Last Afrikaner Leaders verwys die bekende historikus Hermann Giliomee na ’n beroerteaanval wat Botha in Maart 1985 sou gehad het. Giliomee skryf dat dié aanval geheim gehou is en dat selfs kabinetslede nie ingelig is nie. Botha se familie en ’n baie klein groepie amptenare en dokters is wel ingelig. Die gevolge van dié beroerte was onder meer woedebuie. Daarom is Botha glo aangeraai om soveel as moontlik te rus en situasies te vermy wat tot emosionele uitbarstings kon lei. Botha se kondisie kon dalk, volgens Giliomee, die rede gewees het waarom hy nie juis aan die gesprek by die ou sterrewag deelgeneem het nie.
Giliomee identifiseer drie redes wat tussen September 1984 en September 1985 Botha se verbeterde goeie diplomatieke betrekkinge, die isolasie van die ANC en sy reformistiese beeld én program, ondergrawe het:
•Die versetsoptrede deur stedelike swart mense teen plaaslike owerheidsprojekte vir swart mense.
•Botha se beroerteaanval “that seriously affected his temper and judgement” 7 en
•sy Rubicon-toespraak.
Giliomee se verduideliking het opslae gemaak en die middelbladsye van koerante gehaal. Dit wás inderdaad sensasionele nuus.
Giliomee het ongelukkig ’n ernstige feitefout begaan wat hy later moes regstel. Botha het nié ’n beroerteaanval gehad nie. Botha is dikwels ten onregte vanweë die aard van sy persoonlikheid gekritiseer en aangeval.
Wat ook al die geval mag wees, stuksgewyse hervorming wás nie ’n geslaagde versoenings- en vredesoefening nie. Dit het op ’n dooiepunt uitgeloop, nie vanweë ’n beweerde beroerteaanval nie, maar weens ’n beleids- en hervormingsprogram wat tekort geskiet het. Dit is wel opvallend dat Prisonier 913 in sy verwysings na Botha nooit neerhalend, verkleinerend of pedanties was nie. Hy het die amp van staatspresident gerespekteer en wou graag met Botha gesprek voer, al het hy radikaal van Botha verskil – soos duidelik is uit sy onderhoud met twee konserwatiewe joernaliste waarna in Hoofstuk 8 verwys sal word.
3.
Politieke dooiepunt
I WILLIAM ZARTMAN probeer in sy belangrike boek Ripe for Resolution: Conflict and Intervention in Africa (1985) die vraag beantwoord of skikkings- en vredesonderhandelinge enigsins moontlik is terwyl georganiseerde geweld tussen vegtende partye voortwoed.
Wanneer en waarom word gewelddadige konflik ryp vir skikking met die oog op vrede? Hy munt in die beantwoording van dié vraag ’n term wat wye inslag gevind het, naamlik mutually hurting stalemate. Sodra belangrike deelnemers aan die konflik, borge vir die konflik en ook wêreldmagte dié situasie aanvaar, is die konflik ryp vir skikkings- en vredesintervensies. Omdat nie een van die partye regtig kan wen nie (die zero-som-spel), word die moontlikheid van ’n wen-wen-skikking strategies gesien as ’n noodsaaklike opsie. Skikkings- en vredesprosesse hou dus baie min verband met morele kwessies; veel eerder met strategiese kwessies en belange, byvoorbeeld die aanvaarding van ’n dooiepunt wat al die vernaamste vegtende groepe op ’n pynlike wyse daaraan herinner dat niemand regtig kan wen nie.
Nie dat morele kwessies sonder ’n rol in konflikgeteisterde state is nie. Presies wát dié rol was, is in die geval van die apartheidsregime en veral die ANC en UDF ’n leersame illustrasie. Die ANC en die UDF het hul gewelddadige en geweldlose verset geregverdig deur die standpunt in te neem dat die apartheidstaat en NP-regering geen legitimiteit (morele bestaansreg) het nie, want dit is ’n onderdrukkende en rassistiese stelsel. Dit was ’n argument wat nie net binnelands diep gesny het nie, maar ook buitelands. Westerse lande het immers enkele dekades tevore uit ’n rasgeoriënteerde Tweede Wêreldoorlog gekom. Hulle is voor ’n erge dilemma geplaas, want geen Westerse staat met enige aansien kon die apartheidstaat moreel regverdig nie. Anti-apartheidsorganisasies het dus in Westerse lande gefloreer.
Alle georganiseerde geweld binne state tussen vegtende partye hou – benewens ander kwessies – met twee hoofdoelwitte verband: die mobilisering van “die mense” en die demonisering van “die vyand”. Mobilisering en demonisering is twee kante van dieselfde munt. Die sukses hiervan, en nie bloot die gewapende geweld nie, bepaal die uitkoms van die konflik. Die ontstaan van ’n “mutually hurting stalemate”, al het een van die partye wél die meeste gewere en kanonne aan sy kant, kan ook bepalend wees. In die geval van Suid-Afrika kon die apartheidstaat se gewere en kanonne nie ’n “alles-of-niks”-strategie regverdig nie.
Die apartheidstaat het die legitimiteitsoorlog loshande verloor, hoewel nie die gewapende stryd nie. Eersgenoemde oorlog het al in 1969 begin met die Lusaka-manifes, ’n verklaring van die ANC se versetopsie met die ondersteuning van die frontliniestate, selfs deur middel van geweld. Wat gebeur het, is dat die destydse frontliniestate, oftewel state binne die omgewing van Suid-Afrika, daarop aangedring het dat die manifes ook ’n bereidwilligheid om oor Suid-Afrika se toekoms te onderhandel, moes insluit. Wat presies die rede vir dié welwillendheidsgebaar was, is nie seker nie. Handelsbetrekkinge met Suid-Afrika kon dalk ’n rol gespeel het. Dit maak eintlik nie saak nie, want agterna gesien, was dit strategies ’n baie slim posisie om in te neem.
’n Openbare bereidwilligheid om konflik deur onderhandelinge te bemiddel, skep altyd die morele hoë grond, en ook ’n mate van legitimiteit vir opstandelinge: “Ons is bereid om te praat. Die apartheidstaat wil nie praat nie.” Soos dit in 1987 by geleentheid verduidelik