Die tronkgesprekke. Willie Esterhuyse
ANC-leiers en Afrikanermeningsvormers: “Dis nie bloot ’n kwessie van ‘ons is bereid om te praat’ nie. Ons wou baie vroeg al vir die regime sê: ‘Sonder ons sal julle nooit vrede en vryheid hê nie. Ons het ’n politieke veto-reg, ook oor tuislande se aanvaarding of sukses.’ Pretoria wou dit nie aanvaar of insien nie. En nou is die kaarte wat ons hou beter as destyds. Dit is die probleem met onderdrukkende en veral minderheidsregerings: Hulle dink altyd hulle kan tyd koop en posisies van groter mag inneem.”
Was Suid-Afrika in die tagtigerjare by ’n politieke dooiepunt? Die antwoord is ja, ondanks openbare en soms bombastiese verklarings van die militêre en die veiligheidspolisie. Dit is immers so dat wanneer ’n staat militêr geïnisieerde moordbendes moet gebruik om sekuriteit te handhaaf, of deur middel van sy veiligheidspolisie aktiviste moet neutraliseer, daardie staat reeds op ’n politieke glybaan is; iets wat deur noodtoestande bevestig word.
John Vorsterplein in Johannesburg se staatsterreur en die berugte staatsgefinansierde moordbende, die BSB (Burgerlike Samewerkingsburo), is belangrike aanwysers van die dooiepunt. Regsprosesse is deur staatsterreur omseil. Wit-beheer-tot-elke-prys, etniese tuislande inkluis, was die credo. Die ANC se diplomatieke offensief, voortgedryf deur Oliver Tambo, het die aanneemlikheid van die apartheidstaat en sy leiers gedurende die tagtigerjare effektief ondermyn.
Toegegee, die ANC se Moskou-bande, die kommunisties beheerde militêre opleiding in veral die 1980’s en die Kuba-konneksie in Angola was wel negatiewe faktore vir die Westerse lande. Pretoria se propagandaveldtog teen kommunisties geïnspireerde terreur, en Moskou se planne vir suidelike Afrika, het nie op dowe ore geval nie. Die Koue Oorlog was immers ’n werklikheid, al was die apartheidstaat vir Westerse demokrasieë ’n yslike verleentheid. Dit het selfs vanaf die middel 1980’s tot ’n erge krisis vir die apartheidstaat gelei: finansiële sanksies. Dit is in dié tye dat die apartheidstaat probeer het om die politieke regte van Indiërs en bruin mense institusioneel te akkommodeer deur die driekamerparlement. Gedurende Januarie 1986, tydens die opening van die driekamerparlement, wys PW Botha sy dubbelsinnigheid by uitnemendheid: sterk taal teen revolusionêres, versoenend teenoor stuksgewyse hervormers, dreigend teenoor diegene wat “Suid-Afrika wil vernietig”, vrede en voorspoed vir diegene wat die reformistiese pad “saam met ons” wil stap. Ouderwetse apartheid, so reken hy, se tyd is wel verstreke. Veelrassige magsdeling is die pad wat vorentoe ingeslaan moet word.
Nelson Mandela se vrylating is ook op die agenda. Sonder dat hy dit pertinent stel, erken Botha dat ouderwetse apartheid misluk het. Hoe om daarvan en van die nalatenskap wat dit geskep het ontslae te raak, revolusionêre aksies te neutraliseer en sekuriteit te waarborg was die groot vraag. Hy kon dié vraag nooit regtig beantwoord nie. Sy verbintenis tot stuksgewyse hervorming was onverbiddelik.
Dit bring hom in ’n ernstige botsing met sy minister van buitelandse sake, Pik Botha. Pik Botha was, soos baie ander mense – veral uit die sakesektor en die kringe van die Stedelike Stigting – opgewonde oor PW Botha se versoenende uitsprake en voornemens. Pik Botha spreek buitelandse joernaliste op 6 Februarie 1986 toe: Hy is, binne ’n bedeling van ’n interrassige politieke stelsel, bereid om onder ’n swart president te dien. Politieke pandemonium volg. Niemand in NP-kringe het nog ooit so ver gedink nie, want nierassigheid was nog nie vir hulle ’n aanvaarbare morele beginsel nie. Hervorming was in die praktyk eintlik koöptering. Pik Botha, so reken sy kritici, maak ook voorbrand vir Nelson Mandela se onvoorwaardelike vrylating en die moontlikheid dat Mandela president kan word.
PW Botha was briesend. Hy verneder Pik Botha in die openbaar op 7 Februarie 1986 deur te verklaar dat geen minister van die regerende party die reg het om sy partygenote in die openbaar te kompromitteer as hulle nie geraadpleeg is nie. Hy dank Pik Botha egter nie af nie, maar sê dat sy minister erken het dat hy verkeerd was. President Botha vra op ’n manier namens Pik Botha om verskoning.
Dié episode was wel ’n deurbraak want die sakesektor het sy stem sterk begin verhef. Dié sektor het skielik besef dat PW Botha nie ’n konsekwente en toegewyde hervormer of vernuwer was nie. Hy was eintlik ’n handhawer wat nie bereid was om die volle pad van demokratisering na ’n nierassige bedeling te loop nie. Een van die vernaamste sakeleiers in Afrikanergeledere, dr. Anton Rupert, was nogal uitgesproke in ’n brief aan PW Botha. Rupert maak die volgende punt: Apartheid is géén waarborg vir die belange én oorlewing van wit mense nie. Dis eerder ’n bedreiging. PW Botha was baie ontsteld. Hy wou slegs aanpassings aan sy apartheidsregime maak. “Magsdeling” was sy verlossende woord, met Afrikaners stewig in beheer van die proses.
Nog iets wat die dooiepunt versterk het, was dat die Suid-Afrikaanse Weermag, met Militêre Inligting aan die voorpunt, hoog opgegee het oor die kommunistiese bedreiging teen Suid-Afrika. Vandaar dan die idee van ’n soort bufferstrook en selfs buurlande waar die bedreiging beveg moes word. Daar was hieroor ’n langdurige en intense debat in staatsveiligheidsraadkringe. Dié raad het gewoonlik elke tweede week vergader. Nasionale Intelligensie het toe al gereken dat die eintlike bedreiging nie die kommuniste was nie, maar die feit dat ’n minderheid die meerderheid geregeer het. Die polisie, en natuurlik die invloedryke veiligheidspolisie, het ook hul eie menings oor die veiligheidsituasie gehad. Daar was dikwels skerp verskille, selfs tussen die Weermag en die Polisie. Op ’n keer was Adriaan Vlok, wat deel was van Botha se kabinet, by albei die instansies betrokke in ’n poging om ’n werkende protokol gevestig te kry. Sommige van die weermag se leierskorps was ook glad nie opgewonde oor die Nkomati-ooreenkoms tussen Suid-Afrika en Mosambiek nie. Van hulle, so is beweer, het op allerlei maniere gepoog om dié ooreenkoms te saboteer. Of Botha daarvan bewus was, maar besluit het om niks daaraan te doen nie, is nie seker nie.
Die ANC het sy eie aanneemlikheidsprobleme in die Westerse wêreld gehad, afgesien van sy Moskou-verbintenisse en alliansie met die Suid-Afrikaanse Kommunistiese Party. Dade van terreur, waarin burgerlikes gesterf het, het die beeld van die ANC as ’n vryheidsbeweging wat vrede en geregtigheid deur middel van onderhandeling wil soek, erge skade aangedoen. In Londen en Washington was die ANC nie juis welkom nie. Die organisasie was te na aan Moskou wat toe nog drome oor revolusies in Afrika gehad het.
In 1983 ontplof ’n bom voor die hoofkantoor van die SA Lugmag in Kerkstraat, Pretoria. Negentien mense sterf en 217 word ernstig beseer. Stedelike terreur het hoofsaaklik wit burgerlikes geteiken, al is die gebou deur die ANC as ’n simbool van die amptelike vyand beskou. Na die Kabwe-konferensie van die ANC (Junie 1985), waar dié tipe versetsoptrede amptelik as strategie goedgekeur is, ontplof ’n bom kort voor Kersfees op 23 Desember 1985 in die Sanlamsentrum van die vakansiedorp Amanzimtoti aan die gewilde Natalse Suidkus. Dit word wêreldnuus. Daar is talle dooies en beseerdes. Dit was ook in dié jaar dat begrafnisse van politieke aktiviste belangrike massamobiliserende gebeurtenisse word.
Kort na die Kabwe-konferensie, en ’n paar maande na die Uitenhage-botsing, kondig president PW Botha op 20 Julie 1985 ’n noodtoestand af. Baie politieke aktiviste beland in die tronk. Ander word inperkingsmaatreëls opgelê. Ongeveer sewentig organisasies word verban. Botha was desperaat: Suid-Afrika se argitek van veiligheid en orde kon nie meer die openbare sekuriteit waarborg nie. Militêre hulp aan die polisie was al meer noodsaaklik. Dit is binne dié woelige politieke omgewing dat Nelson Mandela (67 jaar oud) in November 1985 in die Volkshospitaal in Kaapstad opgeneem word. Hy is goed ingelig oor die woelinge in die land. Dit is ’n groot geskarrel in veiligheidskringe van die Botha-regering. As Mandela iets sou oorkom en dalk sterf, gaan die land ontplof. Hy moet die beste denkbare mediese sorg kry.
“Mandela móét gesond word,” sê Jan Steyn gedurende ’n private gesprek. “PW weet dit. Ons almal weet dit. Sonder hom sal ons ingesuig word in ’n allesvernietigende gewelddadige warrelwind. Die wêreld sal ons nooit vergewe as Mandela iets oorkom nie.” Hy het ’n rukkie stilgebly, en toe gesê: “Ek is ’n regter. Nelson is lewenslank vir ondermyning van die staat, sabotasieplanne en allerlei ander staatsgevaarlike kwessies veroordeel. Maar – Nelson Mandela is die Afrikaners se enigste redding. Hoe gouer hy vrygelaat word, hoe beter sal dit met Afrikaners se toekoms gaan. Hoe langer ons met sy vrylating wag, hoe slegter sal dit gaan. Ons, as Afrikaners, se toekoms hang af van hoe vroeg ons Mandela vrylaat. Ons kan hom dalk te laat vrylaat.”
Baie mense het soos Steyn gedink, onder wie die minister van buitelandse sake, Pik Botha. Suid-Afrika se dooiepunt verhef Prisonier 913 trouens tot ’n