Narodziny cywilizacji Wysp Brytyjskich. Wojciech Lipoński

      Wszystkie omówione dotąd nazwy Irlandii, znajdujące się w obiegu świata śródziemnomorskiego: greckie Irin, Ieren, łacińskie Hibernia, Ibernia czy Iuvernia, wreszcie rekonstruowana praceltycka Iveriū w mniejszym lub większym stopniu przypominają inną nazwę geograficzną. Jest nią Iberia, oznaczająca terytorium tożsame z Półwyspem Iberyjskim. Równocześnie w wielu opracowaniach dziejów Wysp Brytyjskich znajdujemy często enigmatyczną informację o ludach przybywających tu z Iberii w czasach przedhistorycznych. Czy wszystkie te fakty pozostają w jakimś związku?

      John Rhŷs, inicjator studiów celtologicznych na Uniwersytecie Oksfordzkim, jeszcze w XIX w. postawił hipotezę, że istnieje związek między nazwami obu terytoriów geograficznych. Jego zdaniem wynikało to z przedhistorycznej migracji niektórych plemion iberyjskich na teren Irlandii. Rhŷs kojarzył przy tym Iberów z przodkami współczesnych Basków. Kraj, w którym żyją po dziś dzień, nazywa się w języku baskijskim Ibay-erri – Kraj Rzeki. Co więcej, Rhŷs sądził przez jakiś czas, że przybysze z Iberii przynajmniej na niektórych terenach Wysp Brytyjskich dali początek któremuś z tutejszych języków lub grupie języków wywodzących się sprzed epoki celtyckiej czy wręcz sprzed pojawienia się tu jakichkolwiek ludów indoeuropejskich; być może był to język Piktów (baskijski, jak wiadomo, nie jest językiem indoeuropejskim). Pośród wielu innych wpływów i związków kulturowych, zdaniem Rhŷsa, również dawna nazwa Irlandii mogłaby się wywodzić z tego samego prardzenia co Iberia. Podobne hipotezy głosili na początku XX w. uczeni francuscy Joseph Dechelétte i Henri Philippon.

      Rhŷs wkrótce wycofał się z tezy o tożsamości języka Iberów i Basków z językiem Piktów. Mimo to jeszcze w latach 20. niektórzy uczeni nie wykluczali takiej możliwości, nawet jeśli wyrażano związane z tym wątpliwości. „Pozostaje kwestią otwartą – pisał irlandzki historyk James F. Kenney w 1929 r. – czy Iberowie byli rasą aż tak starodawną, czy Baskowie pozostawali z nimi w jakimkolwiek pokrewieństwie etnicznym bądź językowym i czy jedni i drudzy mieli jakikolwiek związek z Irlandią bądź Brytanią”149.

      Pojęcie Iberów stało się w latach 30. przedmiotem zaciętych naukowych sporów i w rezultacie wykluczono zeń Basków, bezspornie najdawniejszych znanych, a zarazem współczesnych mieszkańców półwyspu. W 1932 r. hiszpański badacz P. Bosch Gimpera uznał za Iberów mieszaninę ludu Kapsów i Pirenejczyków, zdominowanych przez Ibero-Saharyjczyków przybyłych z Afryki Północnej. Począwszy od VII w. p.n.e., powstały w ten sposób lud zmieszał się na północnych i północno-zachodnich terenach Półwyspu Iberyjskiego z przybyłymi tu Celtami, tworząc nową kombinację etniczną, zwaną we współczesnej nauce Celtoiberami150.

      Przez dłuższy czas jednym z najbardziej spektakularnych argumentów na rzecz związków kultur iberyjskich z Wyspami Brytyjskimi był łańcuch zabytków megalitycznych, który samym swym istnieniem jakby wyznaczał szlak migracji Iberów wzdłuż wybrzeża atlantyckiego ku Irlandii. Jak pamiętamy z rozdziału pierwszego, przebadanie chronologii powstawania tych zabytków metodą C¹⁴ wykluczyło megality z tej hipotezy: najstarsze wywodzą się z terenu Bretanii, nie mogą więc dokumentować migracji z Półwyspu Iberyjskiego. Nie wykluczyło to jednak do końca hipotezy o innych związkach Iberii z Hibernią czy Brytanią. Hipotezę taką należy stanowczo podtrzymać, choć jednocześnie trzeba ją oczyścić z dawnych uproszczeń i naiwności. Należy odrzucić nie tylko próby wiązania jej z atlantyckimi megalitami, ale i zrezygnować z tezy o jakiejś w miarę jednolitej migracji Iberów. Trzeba też zrezygnować z używania w takim kontekście samej nazwy „Iberowie”, gdyż mogło chodzić o różne grupy ludnościowe, niekoniecznie zaliczane według najnowszych ustaleń do „klasycznego”, przyjętego przez naukę hiszpańską i portugalską etnosu Iberów. Wciąż aktualne wydaje się tu wyrażone niegdyś raczej intuicyjnie niż w oparciu o nieco późniejsze ustalenia nauki przekonanie G. Macaulaya Trevelyana, iż ludy, które przybywały z Iberii na wyspy, nie stanowiły jedności rasowej czy etnicznej. „Dla ułatwienia możemy mówić o tych ludach jako Iberach, chociaż w rzeczywistości składały się z wielu elementów etnicznych”151. Odrzucić przy tym trzeba nawet owo Trevelyanowskie „ułatwienie” w postaci nazwy „Iberowie”, by nie kolidowało z przyjętym później a ściślejszym. Bezpieczniej będzie mówić o ludach przybywających z terenu Półwyspu Iberyjskiego. Jednym z nich, wedle najnowszych wniosków archeologii, był znany nam już Beaker Folk – Lud Kultury Pucharów, choć istnieje konkurencyjna teza, iż jego najstarsze siedziby znajdowały się na terenie dzisiejszych Węgier, dotąd bowiem sięgają znaleziska bell-beakers, czyli charakterystycznych naczyń z odwiniętymi górnymi krawędziami, przypominających kształtem odwrócony dzwon.

      Oprócz Beaker Folk na Wyspy Brytyjskie musiały docierać i inne ludy, w ten czy inny sposób powiązane z Iberią. W najstarszych tekstach łacińskich i greckich znajdujemy np. informacje o śniadoskórej i ciemnowłosej ludności Brytanii. O mieszkańcach późniejszej Walii, wówczas zachodniej Brytanii, tak pisał