Żony SS-manów. Kobiety w elitarnych kręgach Trzeciej Rzeszy. Gudrun Schwarz
został następnie komendantem obozu zagłady w Treblince, odwiedzał swoją rodzinę w rodzinnej miejscowości. „Po raz pierwszy od pobytu w Sobiborze – relacjonowała pani Stangl – zobaczyłam Paula pięć miesięcy później, kiedy przyjechał na Boże Narodzenie. To było cudowne uczucie mieć go znowu w domu i w dodatku na Gwiazdkę. Wtedy to wszystko, co działo się w Polsce, wydawało mi się zupełnie nierzeczywiste. Zapytałam oczywiście o Treblinkę, lecz on mi odpowiedział, że jest odpowiedzialny za kosztowności, sprawy budowlane i utrzymanie dyscypliny. Nie, nie udawał, że to było inne miejsce niż Sobibór, lecz zapewniał mnie, że robi wszystko, aby się stamtąd wydostać”270.
Na pytanie Gitty Sereny, co by się stało, gdyby w jakimkolwiek momencie zmusiła męża do dokonania jednoznacznego wyboru, gdyby powiedziała: „Posłuchaj, wiem, to jest bardzo niebezpieczne, ale albo wydostaniesz się jakoś z tego, albo i ja, i dzieci odejdziemy od Ciebie”, po długim zastanowieniu pani Stangl odpowiedziała: „Jestem przekonana, że gdybym postawiła Paula przed koniecznością dokonania wyboru: Treblinka albo ja, on wybrałby… tak, ostatecznie wybrałby mnie”271.
Pani Stangl nie postawiła jednak swojego męża przed taką alternatywą, wprost przeciwnie: nawet wiedząc, co robił, pozostała wraz ze swoimi córkami przy nim, pomogła mu po zakończeniu wojny w ucieczce i w końcu podążyła za nim najpierw do Syrii, a następnie do Brazylii.
Mieszkanie przy obozie koncentracyjnym
Do obozów koncentracyjnych, które od 1936 r. były budowane według ujednoliconych planów, należały obóz więźniów lub „obóz wewnętrzny”, „ogrodzona wyspa wewnątrz całego kompleksu obozowego”272 oraz warsztaty SS: zakład krawiecki, ślusarnia, pracownia szewska, rzeźnia, stolarnia i piekarnia, ponadto administracja, koszary dla batalionów wartowniczych SS i osiedle SS273. Osiedle składało się z domów i mieszkań rodzin esesmańskich, z ogródków warzywnych i kwiatowych, szkoły i przedszkola, boiska i basenu, kasyna i burdelu, kina i teatru, sklepów oraz lecznicy274.
Planowanie i rozbudowa kompletnych założeń pokazują, że nie chodziło tutaj o instytucję do realizacji aktualnych „potrzeb”, lecz opracowaną na „długą przyszłość”275. Rodziny esesmańskie były integralną częścią ogólnej koncepcji obozu koncentracyjnego, co poświadczają „akta SS-Bauleitung” (Kierownictwa Budowy i Rozbudowy SS) oraz najnowsze studia na temat historii obozów.
Osiedla, w których mieszkali führerzy SS ze swoimi rodzinami, najczęściej były „zlokalizowane niczym wieniec wokół obszaru obozu w odpowiednich i w miarę możliwości pięknych miejscach, w odległości od trzech do sześciu kilometrów”276. W Dachau kompleks mieszkalny SS, który w latach 1937–38 musieli zbudować więźniowie, był położony przy „drodze SS”; willa komendanta i domy dowódców SS znajdowały się przy drodze, która nazywała się Am Geisterwald („Przy lesie duchów”). Już w latach 1934–35 więźniowie musieli zbudować dla SS basen277. Mieszkało tu 150 rodzin esesmańskich z 250 dziećmi. Dla dzieci tych miasto Dachau miało na życzenie partii zbudować w pobliżu własną szkołę podstawową278. W Buchenwaldzie po łagodniejszej pod względem klimatycznym stronie wzgórza Ettersberg więźniowie obozu wybudowali asfaltową drogę (ulicę Eickego). Wzdłuż niej wzniesiono domy führerów SS. Ostatecznie stanęło tam dziesięć luksusowych willi, które były wyposażone we wszelkie możliwe wygody. Były to stylowe drewniane wille z masywnymi parterami, własnymi garażami i rozległymi tarasami, z których rozciągał się wspaniały widok na krajobraz Turyngii. Każda willa miała swoje własne centralne ogrzewanie i zaopatrzenie w ciepłą wodę. Użyte do wykonania masywnych podstaw i obramowań wielkie bloki kamienne więźniowie musieli przytaszczyć z odległych kamieniołomów. W domach führerów mieszkali komendanci obozu, führerzy obozu, komendanci oddziałów i inni wysocy führerzy SS wraz z rodzinami i służbą279. Osiedle SS obozu koncentracyjnego Flossenbürg, blokhauzy na granitowych podpiwniczeniach, było wznoszone od 1938 r. po odwróconej od obozu stronie wzniesienia Plattenberg280. Willa z basenem komendanta obozu koncentracyjnego Natzweiler stała przy polnej drodze, prowadzącej do oddalonej od obozu około 500 metrów komory gazowej281. Na temat domów mieszkalnych dowódców obozu koncentracyjnego Sachsenhausen informowano, że prywatna willa komendanta Theodora Eickego stała w „gaju dębowym otoczonym borem sosnowym” i że „właściwy obóz więźniów [był otoczony] przez ochronny i zasłaniający widok wał budynków funkcjonalnych. Nie dość tego, przy głównej ulicy, która prowadziła obok KL, zbudowano wyglądające idyllicznie półtorapiętrowe domy jednorodzinne z głęboko nasadzonymi, stromymi dachami dwuspadowymi, których kamienne ściany były pokryte drewnianymi elewacjami. Zbudowane dla oficerów SS domy w stylu Heimatschutz, otoczone starym drzewostanem sosnowym, wyglądały niczym leśniczówki na kiczowatych pocztówkach”282. Do osiedla SS obozu koncentracyjnego Ravensbrück zaliczały się cztery „domy führerów SS” – „bliźniaki” – w których mieszkali komendant i wysocy führerzy SS, oraz dziewiętnaście większych domów dla führerów SS i nadzorczyń SS. Do kompleksu mieszkalnego należały też przedszkole, koszary, nazywane wachblockami, dla męskich drużyn wartowniczych, baraki mieszkalne dla robotników centrali oraz kwatery dla skoszarowanych nadzorczyń SS (baraki nadzorczyń), a także kuchnia dla nadzorczyń283. Również führerzy SS obozu koncentracyjnego Neuengamme koło Hamburga mieszkali w osiedlu w bezpośrednim sąsiedztwie obozu. W centralnym punkcie osiedla szemrała fontanna, w pobliżu znajdował się mały, przypominający park ogród z białymi drewnianymi leżakami i ławkami, jakie znane są z kurortów284. Führerzy SS obozu koncentracyjnego w Terezinie (niem. Theresienstadt), zwanego „małą twierdzą”, mieszkali wraz z żonami i dziećmi bezpośrednio na terenie KL. Wewnątrz „małej twierdzy” stał ogrodzony zwykłym płotem budynek, w którym mieszkały rodziny esesmańskie. Żony i dzieci miały wgląd we wszystko, co działo się w tej twierdzy285.
Źródłem informacji na temat życia esesmanów, ich żon i dzieci w osiedlach obozów koncentracyjnych są opublikowane oraz nieopublikowane relacje dawnych więźniów, wywiady z dawnymi polskimi służącymi, raporty dawnych członków SS, akta śledztw prokuratur, protokoły z procesów sądowych, jak też nowsza literatura o nazistowskich sprawcach i obozach koncentracyjnych.
Między kwietniem 1940 a styczniem 1945 r. w obozie koncentracyjnym Auschwitz pełniło w sumie służbę 6800 esesmanów i około 200 nadzorczyń SS286. Osiedla SS wzniesione przed wybuchem wojny były z reguły nowymi budowlami. W przeciwieństwie do nich osiedle SS w Auschwitz zostało ulokowane w dzielnicy Zasole w już istniejących domach, których właścicieli wywłaszczono i wypędzono. Jako pierwsi musieli się wynieść mieszkańcy obozu uciekinierów, którzy mieszkali w przylegającej do terenu obozu tzw. Osadzie Barakowej. 19 czerwca 1940 r. zostali oni wypędzeni, 500 osób aresztowano, 250 spośród aresztowanych wysłano na roboty przymusowe do Niemiec. Tymczasowo pozostać mogli jedynie członkowie ośmiu rodzin, którzy pracowali u członków SS obozu287. Niecałe trzy tygodnie później, 8 lipca 1940 r., mieszkańcy ulic Legionów, Krótkiej
Tamże, s. 182 i n.
Tamże, s. 310 i n.
Richardi (1983, s. 56); wyjaśnia, że od samego początku w żargonie służbowym strażników przyjęło się określenie „wewnętrzny obóz więźniów” lub „obóz wewnętrzny”.
Zależnie od fazy rozbudowy na terenie obozu koncentracyjnego znajdowały się warsztaty, hale fabryczne, zakłady rolne, kotłownia i staw z wodą do gaszenia, koszary i biura, kantyny, lazarety, więzienie i krematorium. „Całkiem rozbudowany był kompletną miejscowością z siecią ulic i bocznicą kolejową, miastem dla personelu i więźniów, w którym były zakwaterowane tysiące, a niekiedy dziesiątki tysięcy ludzi. W swojej nowoczesnej, standardowej formie obóz jest zamkniętą miejscowością z zakładami, w której infrastruktura odpowiada miastu”. Sofsky (1993, s. 63).
Podczas gdy wczesne obozy koncentracyjne były improwizowanymi miejscami uwięzienia – w Oranienburgu nieużywanym, pustym browarem, w Dachau popadającą w ruinę fabryką prochu – od 1936 r. obozy koncentracyjne były planowane i wznoszone centralnie przez SS-Bauleitung (Kierownictwo Budowy i Rozbudowy SS).
Dotyczy to także obozów koncentracyjnych, które zostały założone po rozpoczęciu wojny, chociaż tutaj z powodu wywołanych wojną braków materiałowych (materiałów budowlanych itd.) konieczne było wprowadzenie cięć. I tak na przykład drewniane baraki zastąpiły planowane domy murowane nie tylko w obozie dla więźniów, lecz także w strefie administracyjnej SS i w osiedlach SS.
Kogon (1974, s. 75 i n.).
Richardi (1983, s. 84).
Por. Steinbacher (1994, s. 90, s. 131).
Por. Buchenwald-Report (1996, s. 69).
Por. Nerdinger (1993, s. 526). To osiedle SS, które na zewnątrz zachowało się w stanie niemal niezmienionym, jest dzisiaj wykorzystywane jako osiedle mieszkalne.
Por. Sofsky (1991, s. 63).
Por. Morsch (1995, s. 30).
Por. „Przeglądowy plan dawnego KL Ravensbrück”, plan ten został wykonany w 1955 r. przez Kollektiv Buchenwald (kopia z 10 września 1983).
Por. Rolle (1992, s. 7).
Ustna informacja przekazana przez współpracownika miejsca pamięci w Terezinie (niem. Theresienstadt).
Lasik (1994, s. 217–287, tutaj s. 274).
Czech (1989, s. 37).